آیت‌الله سیدجواد حسینی خامنه‌ای(ره) عالمی وارسته و سالک پرهیزکار و فقیهی صاحبنظر بود که در عین برخورداری از ویژگی‌های مختلف عظمت علمی، معنوی و اجتماعی، همواره خود را از پرتگاه دنیاطلبی دور نگه داشت و عمر ۹۰ساله‌اش را به نمونه‌ای شکوهمند از صفا و خلوص و معنویت بدل کرد. بزرگمردی که از افتخارات عالم تشیع و به تعبیر شهید آل‌هاشم از «مردان مرد» بود.

آنچه در ادامه می‌خوانید بخشی از گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی مشهدی، مسئول پژوهش معاونت رسانه‌ای مؤسسه آل‌البیت(ع) است. او محقق و پژوهشگری است که درباره زندگی و سیره علمی و اخلاقی آیت‌الله سید جواد حسینی خامنه‌ای تحقیقات گسترده‌ای انجام داده و بر این باور است هر چه به شخصیت ایشان نزدیک‌تر شویم، زوایای پنهان و نکته‌های درس‌آموز بیشتری از شخصیت والای ایشان آشکار می‌شود.

خاندانی اصیل و نیاکانی پاک

حجت‌الاسلام مشهدی در ابتدا با بیان اینکه آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای(ره) از سادات اصیل هستند، می‌گوید: ایشان از سادات اصیل از نسل حضرت اباعبدالله الحسین(ع) هستند که با کمتر از 34واسطه به حضرت علی بن الحسین امام سجاد(ع) می‌رسند. اجداد ایشان سادات معتبری هستند که همه از شرفا، نقبا و علمای عصر خود بودند و جالب است بدانید این خاندان نسل به نسل میرمهردار بودند و انگشتری منسوب به جد اطهر خود امام سجاد(ع) را در اختیار داشته و قائم مقام این منصب می‌شدند. به همین دلیل شجره این خاندان همیشه متصل و محفوظ بود. از طرفی نسب‌نامه ایشان توسط بزرگانی چون آیت‌الله مرعشی نجفی(ره) و علامه طباطبایی(ره) ثبت و تأیید شده است.

ایشان اضافه می‌کند: نکته جالب دیگر این است در تبار این خاندان علاوه بر مقام نقابت و معنویت، مردان اداره امور دیوانی، اهل علم و ادب و نیز هنرمندان خط و نگارش نیز بودند. برای نمونه میرفخرایی‌ها که از نسل میرفخرالدین، جد اعلای آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای هستند یا قائم‌مقامی‌ها مثل میرزا عیسی و میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی و یا پروفسور حسابی که از نسل قطب‌الدین و امامزاده سید محمد تفرش هستند، همگی دارای این ویژگی‌های قریحی بودند. این سلسله از میرفخرا ادامه دارد تا می‌رسد به پدر ایشان آیت‌الله سید حسین خامنه‌ای که رجالی معروف شیخ آقا بزرگ تهرانی از او به عنوان «عالم کبیر و جامع بارع» یاد می‌کند. ایشان از علمای بزرگ مشروطه و امام جماعت مسجد جامع تبریز و پدرخانم شهید شیخ محمد خیابانی بود. از طرف دیگر خاندان مادری ایشان از نسل علامه سید محمدحسن زنوزی خویی صاحب ریاض‌الجنة هستند که از علمای بافضیلت شیعه به حساب می‌آیند.

این پژوهشگر حوزوی به شخصیت علمی و فقاهت آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای(ره) اشاره کرده و ادامه می‌دهد: در کنار این استعدادها ایشان به علم، تحصیل و معنویات علاقه بسیار داشته و شبانه‌روز مشغول تحصیل، مطالعه و استفاده از بزرگان علم و فقاهت بودند و خداوند نیز زمینه‌های ترقی را فراهم کرد، به‌طوری که ایشان زبده‌ترین اساتید علمی زمان خود را درک کردند. برای نمونه وقتی به حوزه علمیه مشهد و جوار علی بن موسی‌الرضا(ع) آمدند که اوج شکوفایی حوزه مشهد و خراسان بود و از لحاظ فقهی بزرگانی مانند آقا میرزا محمدآقازاده خراسانی و حاج آقا حسین قمی درسی پرشور داشتند. آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای با یک واسطه از مبانی فقهی و اصولی آخوند خراسانی و سپس شیخ اعظم انصاری استفاده کرد و از طرفی از محضر حکمای بزرگوار علوم عقلی و فلسفی حوزه علمیه مشهد، آقا بزرگ شهیدی، فاضل خراسانی و آقا شیخ اسدالله یزدی حکمت و فلسفه را آموخت. ایشان با یک واسطه شاگرد آقا سید ابوالحسن حکیم جلوه و آقا محمدرضا قمشه‌ای بوده که بسیاری افتخار می‌کنند با یک یا دو واسطه به این فقها و حکما می‌رسند. ایشان این بزرگان را درک کرد و از محضر آنان درس‌های زیادی آموخت.

آقاسید جواد، فقیهی جامع و عالمی کامل

حجت‌الاسلام مشهدی در توضیح مقام علمی و فقاهتی آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای(ره) نیز می‌گوید: ایشان مجتهدی صاحبنظر و دارای اجازات علمی و اجتهاد فاخر از مراجع و اساتید فقه و اصول حوزه نجف و قم بود. در حوزه علمیه نجف که از باسابقه‌ترین حوزه‌های دینی جهان است، به مدت پنج سال محضر اساتید و مراجع بزرگی مثل آیات عظام میرزای نائینی، آقا ضیا عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی را به‌خوبی درک کرده و تقریرات درس‌هایشان را نوشته بود و از هر سه استاد اجازه اجتهاد مطلق و عالی داشت. تنها یکی از این موارد کافی است تا افراد به آن فخر و مباهات کنند، اما ایشان اهل اظهار نبود و این‌گونه مراتب را بیان نمی‌کرد. همین خصلت یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شخصیتی ایشان بود. این مجتهد عالم همیشه در پی وظیفه بود نه اثبات خود که به نظر می‌رسد هنوز هم مقام ایشان مجهول مانده و قطعاً به تعبیر اهل فن، مقام ثبوتی ایشان بسیار فوق مقام اثبات بود.

ایشان تصریح می‌کند: آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای از مدرسان و وزنه‌های علمی حوزه مشهد بود. تبحر ایشان مختص به فقه و اصول نبود و در ادبیات، تفسیر، رجال و حدیث، حتی سایر علوم مانند ریاضیات، نجوم، علوم غریبه و تاریخ نیز کار کرده بود. او عاشق علم بود و حافظه و پشتکار زیادی داشت. حتی از فرصت‌های تعطیلی هم برای تحصیل و تدریس استفاده می‌کرد. ایشان دقیق‌النظر و اهل مطالعات متنوع بود و خط خوبی داشت. فرزند ایشان آیت‌الله سید محمد خامنه‌ای درباره پدر نقل کرده است: «پدرم متن‌های مهم ادبی تاریخی مثل تاریخ وصّاف و شرح قصیده امروالقیس و منشآت امیر نظام گروسی یا کتاب تحریر اقلیدس خواجه نصیر و... را تدریس می‌کرد» یعنی چنان تسلطی داشت که این کتاب‌ها را درس می‌گفت. استاد بنده مرحوم آیت‌الله زاهدی که پدرشان از مفسران بزرگ عصر ما بودند، نقل می‌کردند: زمانی که با پدرم آیت‌الله میرزا ابوالفضل زاهدی به مشهد می‌رفتیم پدرم فقط به منزل آقا سید جواد می‌رفت و با ایشان بحث‌های تفسیری داشت.

مجتهدی وارسته با دو بال علم و تقوا

مسئول پژوهش معاونت رسانه‌ای مؤسسه آل‌البیت(ع) به برخی ویژگی‌های اخلاقی آیت‌الله خامنه‌ای اشاره کرده و توضیح می‌دهد: ایشان تک‌بعدی نبود، یعنی دو بال علم و تقوا را با هم داشت. یکی از دوستان ایشان، مرحوم آیت‌الله میرزا علی غروی علیاری بود که سال‌ها با آقا سیدجواد معاشرت داشت و هم‌دوره و هم‌درس ایشان بود. او همیشه از خلق و اخلاق پاک و حسنه آقا سیدجواد تعریف می‌کرد و می‌گفت: «آقا سید جواد آقا مظهر مکارم و صفات اخلاقی همچون متانت، اخلاص، تواضع، عطوفت، مهربانی و عزت نفس بود». مرحوم آقا میرزا جواد آقای تهرانی که خودش از مقدسان و زاهدان بود درباره آقا سید جواد گفته بود: «زندگی ایشان و در و دیوار منزل او یکپارچه زهد و بی‌اعتنایی به دنیاست و شما را نصحیت می‌کند». زهد ایشان هم بسیار درس‌آموز است. این عالم بزرگ با اینکه بهترین فرصت‌ها را برای ترقی مادی داشت و از خاندانی بزرگ و مشاهیر بود، از طرفی مسجد او در بهترین موقعیت و بازار مهم مشهد بود اما هیچ‌گاه اعتنایی به این امور نکرد. در سیره و روش زندگی ایشان نمونه‌های بسیاری نقل شده که در این فرصت اندک مجال پرداختن به آن نیست. آقا سیدجواد شخصیتی محبوب و مورد احترام همه بود. حدود نیم قرن در مسجد جامع گوهرشاد و مسجد صدیقی‌ها و مسجد امام حسن(ع) امام جماعت بود و بسیاری از مردم و متدینان به ایشان اقتدا می‌کردند. مرحوم علامه حکیمی(ره) نقل می‌کرد سال‌ها از یک فاصله دور، از آن سر مشهد فقط برای اقتدا، به مسجد آقا سید جواد خامنه‌ای می‌رفت و نماز جماعت را با ایشان می‌خواند و می‌گفت «انگار پس از نماز ایشان تاریکی از قلب انسان خارج می‌شود». آمده است برخی از علمای مشهد مثل مرحوم آقای اخوان مرعشی(ره) هم مقید به حضور در نماز ایشان و برای آقا سیدجواد چیزی فوق عدالت و تقوا قائل بودند.

جوادِ آستان رضا(ع)

حجت‌الاسلام مشهدی که چندین سال مداوم در زندگی آقا سیدجواد تحقیقات مفصلی انجام داده و به‌زودی کتاب ایشان درباره این شخصیت وارسته منتشر می‌شود، در پاسخ به این پرسش که کدام بخش از زندگی ایشان برای شما جذابیت بیشتری داشت، می‌گوید: هر چه بیشتر در زندگی ایشان تحقیق می‌کردم، زوایای جدیدی از سیره علمی و اخلاقی ایشان برایم معلوم می‌شد که برای من درس‌آموز و اثرگذار بود. به‌طور نمونه در طول مصاحبه‌ها معلوم شد آقا سیدجواد به واسطه افرادی، بی‌سر و صدا از فقرا و مستمندان دست‌گیری می‌کرد. یکی از بزرگواران نقل کرد: گاهی همراه یکی از علمای مشهد، آقا سیدحسین مقدس که در امور خیریه فعال بود و برای بسیاری جهیزیه و سرمایه ازدواج و زندگی تهیه می‌کرد، خدمت آقا سیدجواد می‌رسیدیم و ایشان به من که طلبه جوانی بودم مرحمتی می‌داد و گاهی هم وجوهی را در اختیار آقای مقدس و مانند او قرار می‌داد تا در امور خیر و تهیه جهیزیه یا کمک به ازدواج و رسیدگی به نیازمندان مصرف کنند. تمام افرادی که آیت‌الله آقا سید جواد خامنه‌ای را دیده بودند از ایشان به بزرگی، عظمت، نورانیت، صفا، پاکی و اخلاص یاد می‌کنند. من با افراد زیادی مصاحبه داشتم که ایشان را دیده بودند و می‌گفتند مظهری از دینداری، تقوا و معنویت بودند. ایشان به ادعیه به‌خصوص زیارت امین‌الله توجه خاصی داشت و از طرفی دلداده وجود مقدس ائمه معصومین(ع) و مقید به زیارت روزانه حضرت ثامن‌الحجج امام رضا(ع) بود و این سیره تا آخر عمر ترک نشد. نکته مهم دیگر اینکه آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای توجه بسیار ویژه‌ای به تربیت فرزندان خود داشت. از محبت به فرزندان تا گفت‌وگو با آن‌ها و توجه و اهتمام به تربیت قرآنی و آموزش قرآن و تحصیل و... همگی از مشی و سیره ایشان در خانواده و تربیت فرزند حکایت داشت. ایشان هر وقت نام فرزندانش را می‌برد آن‌ها را با احترام و آقا صدا می‌زد؛ مثلاً می‌گفت آقا سید محمد یا آقا سید علی آقا... به یاد دارم روزی از آیت‌الله آقا شیخ علی اصغر معصومی شاهرودی درباره آیت‌الله سید جواد خامنه‌ای پرسیدم؛ ایشان با عظمت و بزرگی از ایشان یاد کرده و فرمودند: «کرامت ایشان این بود که فرزندی مانند رهبر معظم انقلاب را تربیت کردند و اگر می‌خواهی او را بشناسی از تربیت شایسته چنین فرزندی بشناس».