قیام عاشورا از پیشامدهای شگفت و فراموش‌ناشدنی تاریخ است. بی‌تردید در میان رویدادهای قرون نخستین اسلام، واقعه عاشورا مهم‌ترین و تأثیرگذارترین رخداد به شمار آمده و در میان دیگر حوادث تاریخی از ابعاد گوناگون، بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است. ۵۰سال پس از وفات رسول خدا(ص)، جامعه مسلمانان دچار چنان تحولاتی شد که وقایع عاشورا و شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) را رقم زد و چنان آفت زده شد که ۲۰سال پس از شهادت امیرمؤمنان(ع)، در همان شهری که او حکومت می‌کرد، سرهای پسران و اصحابش را بر سر نیزه کردند.

هرچند در جامعه اسلامی پس از واقعه عاشورا کتابت حدیث ممنوع و ممنوعیت کتابت به جعل حدیث منجر شد و اگر در این مدت نگارش‌هایی نیز صورت گرفته، برای ثبت تاریخ خلفا و طرفداران مکتب انحرافی بنی‌امیه است، اما تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان بسیاری شروع به نگارش رخدادهای مرتبط و شرح مقاومت و فداکاری و حماسه‌های آن بزرگان و ظلم و ستم‌های روا شده بر خاندان پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) کردند.

از آن زمان تاکنون، «مقتل‌نگاری» بخش مهمی از تاریخ‌نگاری اسلامی را به خود اختصاص داده است. این گونه نوشتار، سیر تاریخی و فراز و فرودهای ویژه‌ای داشته و دگرگونی‌هایی را پشت سر گذاشته است.

«مقتل» بر وزن مفعل، بر کتابی که به رویداد کربلا و شرح شهادت امام حسین(ع) پرداخته باشد، اطلاق می‌شود. اما در اصطلاح تاریخ‌نگاری، مراد از «مقتل‌الحسین» نوعی تک‌نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان شهادت امام حسین(ع) و یارانش و در یک کلام، به رویداد عاشورا از آغاز تا فرجام پرداخته‌اند.

از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منابع تاریخی که به روایت عاشورا پرداخته، می‌توان به کتاب سُلیم بن قیس هلالی به نام «اسرار آل‌محمد(ص)» اشاره کرد. از این کتاب به عنوان نخستین کتاب تاریخ شیعه پس از پیامبراکرم(ص) نام می‌برند و حاوی روایاتی درباره فضائل اهل‌بیت(ع)، احادیثی درباره حوادث پس از رحلت پیامبر(ص)، ماجراهای خلافت و شهادت حضرت فاطمه(س) است.

کتاب قدیمی و مستند بعدی مقتل‌الحسین(ع) تألیف ابومخنف لوط بن یحیی ازدی کوفی (م۱۵۷هجری) است. ابومخنف این کتاب را در اوایل قرن دوم هجری نوشته و با توجه به کتاب‌های دیگری که برای او ذکر کرده‌اند، به نظر می‌رسد اهتمام او بیشتر گردآوری تاریخ شیعه به‌ویژه در کوفه بوده است. به این همین دلیل کسانی مثل نجاشی او را آگاه‌ترین فرد به تاریخ کوفه خوانده‌اند. نظر اغلب مورخان و حدیث‌پژوهان مسلمان این است ابومخنف اگر چه شیعه امامی به معنای مصطلح امروز نبود اما از دوستداران اهل بیت(ع) محسوب می‌شده است. اصل کتاب ابومخنف به نام مقتل‌الحسین(ع) که صورت مکتوب گفته‌های شاهدان واقعه کربلاست از مهم‌ترین منابع در زمینه عاشوراپژوهی است که طبری (مورخ بزرگ اهل سنت) نیز در کتاب خود، حادثه کربلا را از این کتاب نقل کرده است. محقق ارجمند استاد محمدهادی یوسفی غروی کتاب ابومخنف را بر اساس منابع معتبر شیعی مانند ارشاد شیخ مفید و... بازسازی و احیا کرده است. این اثر با نام «وقعة الطف» منتشر شده و در سالیان اخیر جزو منابع اصلی واقعه عاشورا بوده است.

از دیگر مقاتل مهم قرن دوم، «تسمیة من قتل مع الحسین(ع) من ولده و اخوته اهل بیته و شیعه» نگاشته فُضیل بن زُبیر اسدی کوفی از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) است. این کتاب در قرن دوم به نگارش درآمده و در آن پس از ذکر حوادث، نام ۱۰۶ تن از شهدای کربلا ثبت شده است. فضیل در کتابچه خود در برخی موارد نام مادر شهید و نیز نام قاتل آن شهید را نیز ذکر کرده است. او ابتدا اسامی ۲۰تن از شهدای اهل بیت(ع) و سپس اسامی ۸۶نفر از شهدای اصحاب را برمی‌شمرد و در مجموع نام ۱۰۶ تن را آورده است. نویسنده در پایان این مقتل به اسارت اهل‌بیت(ع) و برخی از سخنان آنان اشاره می‌کند. از نقل‌های نادر و عجیب وی آن است با وجود تصریح به بیماری امام سجاد(ع) می‌گوید او در برخی از میادین جنگ در کربلا حضور داشت.

با بررسی کتب موجود مشاهده می‌شود منابع متعدد قابل اتکایی از پنج قرن نخست که بخش‌ها و فصل‌هایی از آن‌ها، درباره قیام امام حسین(ع) و تاریخ کربلاست وجود دارد.

کتاب‌های الفتوح ابن اعثم کوفی(م۲۱۴)، کتاب نسب قریش مصعب بن عبدالله(م۲۳۶)، طبقات الکبری ابن سعد(م۲۳۰)، انساب الاشراف، بلاذری(م۲۷۹)، اخبار الطوال دینوری(م۲۸۳)، تاریخ الاُمم والملوک طبری(م۳۱۰)، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی (م۳۵۶)، معجم‌الکبیر طبرانی (م۳۶۰)، شرح ‌الأخبار قاضی نعمان (م۳۶۳)، کامل‌الزیارات ابن‌قولویه (م۳۶۸)، الامالی شیخ صدوق (م۳۸۱)، الإرشاد شیخ مفید (م۴۱۳)، روضة الواعظین ابن‌فتال نیشابوری (م۵۰۸)، اعلام‌الوری طبرسی (م۵۴۸)، مقتل‌الحسین خوارزمی (م ۵۶۸)، تاریخ مدینه دمشق ابن عساکر (م۵۷۱)، مناقب ابن‌شهرآشوب (م ۵۸۸)، الکامل فی التاریخ ابن‌اثیر (م۶۳۰)، مثیر الأحزان ابن‌نما (م۶۴۵)، تذکرة الخواص سبط ابن جوزی (م۶۵۳)، اللهوف یا الملهوف علی قتلی الطفوف سید بن‌طاووس (م۶۶۴)، کشف الغمة علی بن عیسی اربلی (م۶۹۲)، سیر اعلام النبلاء ذهبی (م۷۴۸) بخشی از منابع و آثاری به شمار می‌روند که درباره شرح واقعه مهم عاشورا و شهادت امام حسین(ع) حاوی مطالبی هستند.