مقوله و موضوع نذر و نذورات در بارگاه مطهر امام رضا(ع) از جمله بسترهایی است که بیانگر روش‌های مختلف ابراز ارادت زائران، مجاوران و دلباختگان ساحت مقدس امام هشتم(ع) به این آستان مبارک در دوره‌های مختلف تاریخ است. گفت‌وگوی خبرنگار روزنامه قدس با «اعظم نظرکرده» کارشناس مسئول امور نمایه‌سازی و مستندسازی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی در مورد بررسی برخی از اسناد ثبت و ضبط شده مربوط به نذورات تقدیمی از سوی زائران و ارادتمندان به بارگاه مطهر امام رضا(ع) در تشرف آنان به قصد زیارت آستان مبارک رضوی در ماه محرم الحرام بوده که در دوره‌های مختلف صورت گرفته است. در ادامه بخش‌هایی از سخنان این کارشناس ارشد رشته تاریخ اسلام را می‌خوانید.

«نذورات حرم» جلوه‌ای از انواع ارادت‌ها و دلباختگی‌ها

نذر از جمله موضوعات و مقولات میان‌رشته‌ای است که از جنبه‌های گوناگون فقهی، مذهبی و دینی، کلامی، اقتصادی، مدیریتی، فردی، اجتماعی و... قابل بررسی، تحقیق و پژوهش است. نکته قابل توجه این است که در زمینه نذر حتماً لازم نیست شخص نذرکننده، حاجتی داشته باشد تا برای برآورده شدن آن نذر کند. در اقسام نذر، «نذر مُطلق» وجود دارد یعنی شخص ناذر هیچ حاجتی ندارد و فقط برای خداوند یک کاری را به صورت تبرّعی (بدون هیچ چشمداشت و چشم انتظاری) بر خودش واجب و لازم می‌کند مانند اینکه در دهه نخست ماه محرم مجلس روضه امام حسین(ع) برگزار کند یا یک ختم قرآن بخواند یا کار خیری را بر خودش واجب می‌کند و... بدون اینکه حاجتی داشته باشد. بسیاری از زائران و ارادتمندان حضرات معصومین(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به خاطر رضای خداوند و عشق، ارادت و علاقه به ساحت مقدس ائمه اطهار(ع) برای بارگاه مطهر این بزرگواران و یا اماکن متبرکه نذر، وقف، هبه و هدیه‌ای را اختصاص می‌دهند تا از دارایی و امکانات آنان و یا نذر، وقف و... که به صورت پول و وجوه نقد یا اختصاص اموال منقول و غیرمنقول است، برای رفاه حال زائران و ارادتمندان به بارگاه مطهر و آستان‌های مقدسه حضرات معصومین(ع) مورد استفاده قرار گیرد و افراد به خاطر این عشق، ارادت و علاقه دوست دارند خدمتی به ساحت مقدس ائمه اطهار(ع) بکنند. البته موارد تعیین و مصرف نذر در حرم مطهر و آستان‌های مقدسه نیز با توجه به نیت افراد و موارد تعیین شده از سوی شخص ناذر به صورت مطلق و عام یا به صورت اختصاصی و تعیین شده در موارد خاص مانند نذورات مربوط به روشنایی، اطعام زائران، دارالشفاء و درمان، فرش، قرآن و ادعیه، تعطیر، نظافت و... نیز قابل بررسی و بیان بوده که همگی جلوه‌ای از ارادت و دلباختگی زائران و ارادتمندان این آستان‌های مقدس است.

از «شمع گچی» تا «طلا، جواهر و اجسام مرصّع»

زائران و دلباختگان بارگاه منور حضرت رضا(ع) هنگام تشرف به این قطعه از بهشت در دوره‌های گوناگون تاریخ تا به امروز و براساس نیات و تمایل قلبی خود، نذورات و هدایای (هبه) مختلف و متعددی را در زمینه‌های گوناگون و با تعیین زمینه مصارف آن تقدیم این آستان مبارک کرده‌اند که بیانگر جلوه‌هایی از ارادت و عرض ادب آنان به ساحت مقدس امام هشتم(ع) است.

آنچه از دوره‌های گذشته و با بررسی اسناد، مدارک و منابع به جای مانده در تشکیلات آستان قدس رضوی به چشم می‌خورد این است که نذورات در حرم مطهر رضوی به اشکال و اقلام مختلفی دیده می‌شود و هر کدام در قسمت‌های مختلف بارگاه مقدس حضرت ثامن الحجج(ع) کاربرد داشته است، موارد و زمینه‌هایی مانند مهمانسرا، امور دام، فرش، روشنایی، عمارت و بنا (توسعه حرم مطهر)، قرآن و کتب ادعیه، گندم مخصوص کبوتران حرم مطهر، دارالشفاء و درمان بیماران، کمک به درماندگان و نیازمندان، اهدا و تقدیم پول، وجه نقد و... .

در بررسی این نذورات تقدیمی آنچه بیش از هر چیز دیگری مهم است، ارادت و اخلاص زائران و دلباختگانی است که در نهایت اخلاص، عشق و ارادت به ساحت مقدس امام رئوف(ع) هدایا و نذورات خود را تقدیم این آستان مبارک کرده‌اند و در این رهگذر این کیفیت و نیت دل و صداقت صاحبان نذورات است که بر کمیت و مقدار نذورات تقدیم شده ارجحیت و اولویت دارد. انواع «شمع‌های گچی، سرسوز، اشکی، مومی، مشعل، روغن چراغ، پیه‌سوز مسی»، «قندیل‌های طلا، نقره و...»، «فرش، نمد، گلیم، زیلو، پلاس و...»، «طلا، نقره، جواهرات و سنگ‌های قیمتی»، «انواع زیارت‌نامه‌ها»، «قبضه‌های مختلف شمشیرهای جواهرنشان و مرصع»، «شمعدان‌های مسی»، «انواع قرآن‌ها و کتب ادعیه»، «ظروف آبخوری، جام، کاسه و...»، «انواع منسوجات و پارچه‌های گرانقیمت»، «انواع مسکوکات، اسکناس و وجوه نقد» و بسیاری دیگر از نذورات تقدیم شده به بارگاه امام مهربانی‌ها شاید از نظرارزش مادی و قیمتی، حجم، اندازه و میزان، نفاست و ارزشمندی تاریخی و... با یکدیگر تفاوت و اختلاف داشته باشند، اما همه آنان حکایت از ابراز ارادت، عشق و علاقه صاحبان خود در تقدیم به آستان مقدس امام هشتم(ع) دارند.

برخی از اسناد مربوط به نذورات تقدیمی در ماه محرم الحرام

در اینجا مناسب است به برخی از محتوا و متن برخی از اسناد مربوط به نذورات و هدایای تقدیمی از سوی زائران هنگام تشرف به قصد زیارت بارگاه مطهر رضوی که در ماه محرم الحرام و در دوره‌های مختلف (بیشتر در دوره قاجار) تقدیم این آستان مبارک شده و در دفاتر، منابع و اسناد به جای مانده از آن دوران در تشکیلات آستان قدس رضوی ثبت و ضبط شده است، به شرح ذیل و به اختصار اشاره کنیم:

سند شماره95 مربوط به روزنامچه روشنایی حرم سال1299 قمری

«... روزنامچه روشنائی حرم محترم و عمارات مبارکات، فی لیله سه شنبه 13 شهر محرم الحرام سنه ئیلان ئیل (از سال‌های ترکی و مطابق با سال 1299 قمری) که به اطلاع عالی جناب، سلاله السادات الاطیاب، آقا میرزا محمدعلی سرکشیک و عالی جناب، قدسی نصاب، آقا میرزا عبدالوهاب خادم‌باشی کشیک مزبور، به اطلاع عالی جناب، عبدالجواد رضوی، مُشرِفِ روشنایی آستانه مقدسه شد. ذیل این مورد نیز آمده است:        ... آنچه تحویل شمّاعی (شخصی که مسئولیت روشن کردن شمع‌ها در عمارات مبارکات را داشته است) شده، 34 مَن شمع سرسوز و شمع گچی بوده است، از بابت نذورات، صد (100) سیر، شمع مومی در دارالحفاظ، دارالسیاده، دارالعباده، توحیدخانه مبارکه و کشیکخانه خدام مصرف شده...».

سند شماره 15553 مربوط به محرم سال 1304 قمری

در صفحه 3 این سند آمده است: «... موازی یک فرد پلاس کردی، سه ذرع و نیم طول، یک ذرع و نیم عرض، نذری محمدباقر قوچانی، به اطلاع نوّاب اشرف والا، معین التولیه، واصل و عاید جناب ابوالحسن رضوی، تحویلدار خاصه گردید. در ادامه این سند (صفحه 5) نیز آمده است:

... موازی یک عدد پنجه نقره، نذری محمدهادی، به وزن 13 مثقال، به اطلاع نوّاب اشرف والا، معین التولیه، واصل و عاید جناب ابوالحسن رضوی، تحویل دار خاصه گردید...».

سند شماره 29112 مربوط به محرم سال 1267 قمری

در صفحه 5 این سند آمده است: «... موازی دو جام مس آبخوری، به وزن 8 استار (استار یکی از مقیاس وزنی در آن دوران بوده است)، به انضمام زنجیر آهنی، نذری «مشهدی حسین»، به توسط عالیجناب، سید عبدالکریم سرکشیک، واصل محمدهادی تحویلدار گردید.

همچنین در ادامه این سند (صفحه 13) نیز آمده است:

... موازی یک عدد جانماز قلمکار، قالی مستعمل، یک ذرع و نیم در سه چارک، نذری ضعیفه عرب نام، به توسط آقا رجبعلی، واصل و عاید این حقیر، محمدهادی تحویلدار گردید.

در صفحه19 این سند هم این گونه آمده است:

... موازی یک دست سفره کرباس، نذری عالی شان، آقا حبیب‌الله، به توسط عالیجناب، میرزا عبدالعلی خادم‌باشی، واصل و عاید این حقیر، محمدهادی تحویلدار گردید.

با بررسی صفحه23 این سند به این مطلب برمی‌خوریم:

.... موازی یک عدد قندیل نقره به وزن 6 مثقال و نیم، نذری خیرالحاج، حاجی محمدعلی اصفهانی، به توسط آقا محمدابراهیم، واصل و عاید این حقیر، محمدهادی تحویلدار گردید...».

سند شماره 15190 مربوط به محرم سال 1300 قمری

این سند مربوط به برگزاری مراسم سوگواری حضرت امام حسین(ع) در ماه محرم الحرام در بارگاه مطهر رضوی و چگونگی تأمین مخارج و هزینه‌های آن بوده و در بخشی از صفحه15 آن آمده است:

«.... الواصل، به توسط تحویلداران آستانه مقدسه، از بابت لیالی عاشورا یونیت ئیل (از سال‌های ترکی)، از بابت شربت و قند و چای و غیره، مجلس ایوان طلای صحن مقدس عتیق، به اطلاع پیشخدمت باشی...».

سند شماره 112 مربوط به روشنایی حرم، محرم سال1301 قمری

«... بابت روشنایی حرم به میرزا ابوالحسن، سرکشیک پنجم، از شمّاعی خانه منوره، آنچه نذری عاید شده به قلم ضابط شمُوع (جمع کلمه شمع)، بیست سیر بوده است...».

سند شماره 43974 مربوط به دوره افشاریه محرم سال1174 قمری

در صفحه 9 این سند به «... مرمت قرآن‌های وقفی، تأمین سوخت حرم، مراسم نخل‌بندی در ماه محرم الحرام در حرم مطهر امام رضا(ع) از محل نذورات ضریح مطهر و... اشاره شده است».

سند شماره 39651 مربوط به نذر در ماه محرم سال1267 قمری

«... یک صورت جمع و خرج آقا محمدکاظم، تحویلدار سرکار فیض آثار، از بابت نذورات، 447 تومان و دو هزار دینار. در ماه محرم به آقا محمدکاظم و میرزا مؤمن تحویلداران تحویل شده است...».

سند شماره14043 مربوط به محرم سال1283 قمری

«...عوض حواله سرکاری، از بابت نذورات، تحویل آقا سیدکاظم، ضابط نذورات شده، مبلغ یک تومان رایج خزانه...».

سند شماره 53486 مربوط به محرم سال1216 قمری

این سند مربوط به اهداء (احتمالاً به حالت وقف) در مورد تمامی یک قطعه مُشجّر (زمین دارای درخت) واقع در حاشیه خیابان علیا (بالاخیابان) در شهر مشهد، توسط سیداسماعیل رضوی، برای تعزیه‌داری حضرت سیدالشهدا(ع) در ماه‌های محرم و صفر و تلاوت قرآن مجید با شرایط مُعیّن...».