نام حسین(ع) از دیرباز با این ملک عجین شده است. از بیش از 9 قرن پیش، اهالی خطه خراسان هنگام رؤیت هلال ماه محرم به سوگ سرور و سالار شهیدان می‌نشینند. اکنون آنچه در کوچه و خیابان‌های شهر با عنوان عزاداری می‌بینیم از تکیه‌ها و مراسم عزاداری نوغان قدیم سرچشمه می‌گیرد. آیین‌هایی که با هویت مشهد مقدس گره خورده و ردپای آن در مراسم دیرین حرم مطهر نیز دیده می‌شود. در ادامه مروری بر تاریخچه عزاداری در حرم مطهر رضوی از ابتدای قرن ششم تا دوره افشاریه خواهیم داشت.
سوگواری محرم در نوغان قدیم
از صدها سال پیش تا به امروز، روضه سیدالشهدا(ع) در مشهدالرضا(ع) برپا می‌شده است. هرچند سابقه مدون و تاریخچه مشخصی از فرهنگ زیارت و برگزاری مراسم مذهبی تا اواخر قرن پنجم هجری در مشهد وجود ندارد اما با توجه به وجود مرقد علی بن موسی‌الرضا(ع) در این منطقه، احتمال برگزاری چنین مراسمی در این شهر بسیار محتمل بوده است. نخستین گزارش برپایی مراسم در ماه محرم در مشهد فعلی (نوغان قدیم) در یازدهمین جلد کتاب «تاریخ کامل» توسط عزالدین ابن‌اثیر ثبت شده است. او از برگزاری مجلس وعظ عمومی در اوایل قرن ششم در مشهدالرضا(ع) سخن گفته که در روزهای جمعه برای سیدالشهدا(ع) برگزار می‌شده و عده زیادی در آن حضور داشته‌اند. مجلسی که سال 510قمری با حمله تعدادی ناصبی (دشمنان ائمه(ع) و شیعیان) به کشته شدن عزاداران و تعداد زیادی از مردم مشهد منجر شد و در نتیجه آن، مردم به اجبار مدتی این عزاداری را تعطیل کردند.
سال‌های بعد این مراسم در مشهد رونق بیشتری گرفت. با قدرت گرفتن سربداران در خراسان، شیخ حسن جوری در اواخر دوره ایلخانی، مشهد را مقر خود قرار داد و از آن پس بود که عزاداری حالت عمومی‌تری پیدا کرد.
نامی که از یک کتاب آمد
مشهد در بیشتر دوره‌های تاریخی، شهری مقدس و به نوعی پایتخت مذهبی ایران به شمار می‌آمده است. در دوره تیموری نیز این شهر از همین جایگاه برخوردار بوده است. در این عصر، برخی محدودیت‌های برگزاری مراسم مذهبی رفع شد و افزایش جمعیت و گسترش بیشتر شهر هم به این موضوع کمک کرد. به‌طور کلی مراسم عزاداری روز عاشورا پیش از صفویه در ایران مرسوم بوده و در خراسان عصر تیموری نیز رواج بیشتری داشته است. این مراسم با تألیف کتاب «روضة‌الشهدا» توسط ملاحسین کاشفی شکل دیگری به خود گرفت و در برخی مناطق روضه نامیده شد.
گسترش عزای حسینی در دوره صفوی
وجود حکومت‌های غیرشیعی که گاه با شیعیان دشمن هم بودند، در بسیاری از مناطق ایران مانعی برای انجام آداب و رسوم مذهبی شیعیان بود، اما با روی کار آمدن صفویه اوضاع تغییر کرد. سیاست کلی پادشاهان و حاکمان صفوی گسترش مذهب تشیع در تمام مناطق کشور بود. فرستادن مبلغان دینی به مناطق مختلف، مرمت و نوسازی مرقد امامزاده‌ها، ساختن مساجد و تکایا و برگزاری مراسم آیینی در ایام عزای ائمه اطهار(ع) در راستای همین سیاست‌ها بود.
شیعیان که پیش از این در اقلیت بودند، به‌تدریج تبدیل به اکثریت جامعه ایران شدند و با توجه به مساعد بودن شرایط و به پشتوانه حکومت، مراسم آیینی چون سوگواری ایام محرم را گسترش دادند. یکی از این مراسم که در ایران مرسوم شده بود، روضه‌خوانی بود که نقطه شروع آن خراسان محسوب می‌شد.
در حرم مطهر علاوه بر روضه‌خوانی، دیگر مراسم رایج در این دوره، مرثیه‌سرایی و تعزیه‌گردانی در اماکن متبرکه رضوی بود که به‌تدریج برگزاری مراسم آهنگین و موزون در دسته‌های مذهبی و در ایام عزاداری محرم و صفر نیز به آن اضافه شد. این برنامه‌ها عموماً در رواق دارالضیافه، ایوان طلای صحن عتیق، مسجد جامع گوهرشاد، مدرسه پایین پا و مکان‌های پیرامون آن برگزار می‌شد.
مشهد که یک شهر زیارتی به شمار می‌آمد، به سبب توجه شاهان صفوی به امر زیارت، در این دوره رو به آبادانی گذاشت و از تشکیلات و امکانات رفاهی خوبی برخوردار شد. حاکمان و پادشاهان صفوی برای تأمین هزینه برگزاری مراسم مذهبی در این شهر همت کردند، چنان‌که وقف‌نامه‌های زیادی را به این موضوع اختصاص داده بودند. در مجموع بیش از 60موقوفه با موضوع عزاداری در ماه محرم در حرم مطهر وجود دارد که البته بسیاری از آن‌ها اکنون ازبین رفته است. قدیمی‌ترین موقوفه فعال حرم مطهر برای عزاداری، توسط میرزا محمد مؤمن وقف شده که بر اساس وصیت شاه طهماسب دوم صفوی، آخرین شاه صفوی بوده است.
وقف‌نامه املاک شاه سلطان حسین صفوی نمونه دیگری از این موارد است که بخشی از درآمد آن به تأمین هزینه‌های تعزیه اختصاص داده شده است. در این وقف‌نامه چنین ذکر شده است: «مبلغ ۱۴تومان را در عشر اول شهر محرم هر سال در آن آستانه مقدسه منوره صرف اخراجات تعزیه حضرت سیدالشهدا خامس آل عبا و اصحاب و غیره نمایند». (کتاب وقف میراث جاودان)
موقوفه‌هایی برای اطعام سوگواران حسینی
همان‌طور که گفته شد، در این دوره مراسم عزاداری به‌ویژه در ایام محرم و صفر با وسعت بیشتری در مقایسه با گذشته برگزار می‌شد و اطعام سوگواران نیز سنتی رایج شده بود. چنان‌که در موقوفه شاه سلطان حسین نیز مبلغی برای تأمین هزینه اطعام سوگواران اختصاص داده شده است: «... و ازجمله چهار تومان باقیمانده مبلغ دو تومان و هشت هزار دینار را هر سال در روز عاشورا صرف حلوا و نان به جمعی از فقرا و زائران و خدمه که در آن وقت حاضر باشند. تقسیم ثواب آن به ارواح مقدسه مطهره حضرت سیدالشهدا و باقی ائمه.... نمایند. تحریر تلک الوثیقه فی جمادی‌الثانیه من شهور سنه تسع و عشره و مائه بعد الف من الهجره المقدسه النبویه».
دیگر شاهان دودمان صفوی نیز برای اطعام سوگواران حسینی مساعدت داشتند. موقوفه دیگری که در این دوران برای این امر اختصاص داده شد، موقوفه شاه طهماسب صفوی به تاریخ ۱۱۳۶ قمری است که در وقف‌نامه آن قید شده نصف درآمد از ۹عشر عایدات موقوفات کل مزرعه حسینی باید همه ساله در ایام عاشورا و هر روز و هر شب جمعه صرف و خرج تعزیه‌داری امام حسین(ع) شود.
مجریان عزا، از خطیب تا حافظ
در عهد افشاریه نیز مراسم عزاداری محرم و صفر تقریباً با همان روال گذشته در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شد. علاوه بر موقوفات گذشته، موقوفات جدیدی نیز در این دوره برای تأمین هزینه این مراسم اختصاص یافت. نمونه آن، موقوفه یلداش بیگ مورخ ۱۱۵۸ قمری است که از بررسی متن وقف‌نامه آن چنین برمی‌آید که مراسم سوگواری و روضه‌خوانی‌ای در دهه اول محرم، اربعین و آخر صفر در محل مسجد گوهرشاد و ایوان طلای صحن عتیق و پایه چهل‌چراغ و مدرسه پایین پا برگزار می‌شده است. علاوه بر متن این‌گونه وقف‌نامه‌ها، عبارات و نام‌هایی نیز در اسناد عهد نادری یافت می‌شود که نشان از فرهنگ، آداب و رسوم متداول آن دوره دارد. نام‌های مجریان این مراسم همانند خطیب، حافظ، ملا و صورت‌هزینه‌های مربوط به روشنایی و طبخ حلوا و مأکولات ویژه عزاداران که در متن طومار علیشاهی ثبت شده از این دست موارد است. در اسناد دوره صفوی نیز از مجریان این مراسم نام برده شده که در ادامه به یکی از این اسناد اشاره می‌کنیم.
سندی از سوگواری در اواخر صفویه
همان‌طور که ذکر شد، آغاز روضه‌خوانی از خراسان بوده و طبیعی است که این مراسم، در آن دوره در حرم مطهر رضوی نیز اجرا شده باشد. در آن زمان کسی را که در مجالس عزاداری ائمه(ع) کتاب روضه‌الشهدا را می‌خوانده، روضه‌خوان می‌نامیدند. در بخشی از سند یاد شده از فردی به اسم «محمد جعفر حافظ» نام برده شده که در محرم سال 1096 قمری در حرم مطهر روضه‌الشهدا را می‌خوانده است. این سند مربوط به دوران تولیت محمد ابراهیم رضوی است.
نظر شما