خانواده مهمترین نهاد در دین مبین اسلام است. این اهمیت را می‌توان در میان تعداد پرشمار آیات قرآن در مورد اصل یا احکام تشکیل خانواده، به روشنی مشاهده کرد. علاوه بر این، احادیث و روایات رسیده نیز گواه دیگری بر اهمیت ایجاد و حفظ این رکن اساسی اجتماعی است. برای دستیابی به خانواده الگو و تراز اسلامی می‌توان با تکیه بر آیات قرآن شاخص‌هایی را استخراج و برای رسیدن به آن تلاش کرد.  

سیده زینب رضوانی، دکترای روانشناسی تربیتی و مدرس حوزه و دانشگاه پیرامون موضوع خانواده تراز قرآنی به ارائه توضیحاتی برای مخاطبان پراخته است که در ادامه می‌خوانید.

وقتی می‌خواهیم از خانواده صحبت و براساس الگوی قرآن ورود کنیم، ابتدا باید خانواده را تعریف کنیم، خانواده متشکل از یک مرد و یک زن است که با عقد شرعی سیستم خانواده را ایجاد می‌کنند و برای اهداف فردی و اجتماعی که قرآن یکی از آنها را «لتسکنوا إلیها» معرفی می‌کند، تلاش می‌کنند. در واقع به واسطه مؤدت و رحمتی که زن و مرد با هم دارند، آرامش حاصل می‌شود؛ بنابراین به دنبال خانواده‌ای هستیم که مؤلفه اصلی آن عقد شرعی است و با این تعریف ارائه شده، مسلماً برخی از خانواده‌هایی که امروزه تعریف می‌شوند، مانند ازدواج سفید، همباشی، هم‌خانگی، ازدواج با همجنس و حیوان و ... از این دایره خارج می‌شوند. پس یک خانواده قرآنی و شرعی خانواده‌ای است که براساس این مؤلفه تعریف شده باشد.

پوشش عیوب همدیگر
 
می‌خواهیم ویژگی‌های خانواده‌ای را بررسی کنیم که تراز و الگوی قرآنی است. یعنی صاحب ویژگی‌هایی هستند که قرآن از آنها یاد می‌کند. اگر خانواده را به صورت یک سیستم درنظر بگیریم که این سیستم ورودی، پردازشگر و خروجی دارد، دقیقاً در خانواده قرآنی هم همینطور است، این خانواده هم دارای یک مرز مشخص و هم ورودی‌های کنترل شده است، یعنی این خانواده «هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ» هستند و تلاششان این است که عیوب یکدیگر را بپوشانند و نگذارند کسی دست روی عیب‌های آنها بگذارد و یا با جملات و عباراتی همسران و وجهه آنها را تخریب کنند. در واقع همانطور که لباس، ما را از گرما و سرما حفظ می‌کند و عیب‌های ما را می‌پوشاند، همسران نیز همین کار را بکنند، پس باید مرزهای زندگی زوجی را حفظ کنند و این خانواده تراز قرآنی است که باید بتواند مرزبندی صحیحی داشته باشند و براساس آیات قرآن برای هم لباس باشند.  

یکی دیگر از ویژگی‌هایی که این خانواده دارد و ما در اهداف به آن اشاره کردیم، آرامشی است که باید حاصل شود؛ بنابراین یکی از مهمترین نکاتی که در خانواده تراز قرآنی وجود دارد، آرامش‌دهندگی است، یعنی بعد از اینکه این مرز را ایجاد و سعی کردند هویت زوجی را به واسطه آیه «هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ» ایجاد کنند، یکسری رفتارهایی را نشان دهند که سبب آرامش می‌شود. رفتارهایی که گفته می‌شود بر مبنای احسان است، یعنی آنها اعتقادشان براین است که از همسرم اجر و مزدی برای کارهایی که می‌کنم، نمی‌خواهم، بلکه اجر و مزدم را خداوند الهی می‌دهد، همانطور که پیامبر(ص) نیز همین واژه را به کار می‌بردند و در بسیاری از اتفاقات زمان خودشان آیه «قُلْ لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَیٰ» را بیان می‌کردند.

رفتار احسان‌مدار

در آیات ۱۸۰ سوره شعرا آمده است که؛ «وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ ۖ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَیٰ رَبِّ الْعَالَمِینَ؛  من از شما در برابر هدایت خود اجری نمی‌طلبم. اجر من فقط بر عهده پروردگار جهانیان است». احسان بر مبنای این فراز نشان می‌دهد که چگونه در خانه و خانواده رفتار کنیم.

احسان به معنای رفتارها و اعمالی است که کمک می‌کند، آرامش در خانواده و بخش پردازشگری سیستم برقرار شود. یکی از مصادیق احسان همین احترام است که باید با طرف مقابلمان با احترام رفتار کنیم. من ممکن است از طرف مقابلم، این انتظار را نداشته باشم، اما صبح‌ها قبل از رفتن همسرم از منزل برای او صبحانه درست می‌کنم و فضا را فراهم می‌کنم تا بعد از خوردن صبحانه از منزل خارج شود و من او را مشایعت می‌کنم و یا زمانی که برمی‌گردد از او استقبال می‌کنم. این مسئله به ما می‌گوید که مطابق مصادیق احسان رفتار کرده‌ایم و اگر همسرتان دچار اختلالات شخصیتی نباشد، وقتی ببیند که طرف مقابل انتظاراتش و آنچه یک انسان دوست دارد را اعمال می‌کند، ناخواسته سیستم بازخوردی برای او فعال می‌شود و در مقابل، یکسری رفتارها را نشان می‌دهد؛ بنابراین وقتی برمبنای احسان رفتار می‌کنیم، فضای خانواده با احسان با هم رفتار می‌کنند و سیستم بازخورددهی این رفتار احسان‌مدار فعال می‌شود.  

به کار بردن نام نیکو

به کار بردن نام نیکو که در آداب دینی بر آن تأکید شده است، اهمیت ویژه‌ای دارد. وقتی در آداب کسانی که الگوی تراز قرآنی هستند، نگاه می‌کنیم، نام نیکو را برای همدیگر به کار می‌برند و آن هم از مصادیق احسان محسوب می‌شود.

مشورت

یکی دیگر از ویژگی‌هایی که موجب می‌شود، آرامش برقرار شود، مشورت است. اعضای خانواده با جنسیت‌های مختلف در کنار هم هستند تا نقطه نظرات و سلیقه‌های همدیگر را بشنوند و ببینند و به هم احترام بگذارند. در خانواده تراز قرآنی مانند خانواده حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) می‌بینیم که در بسیاری از جهات مشورت و حتی مشورت با فرزندان دیده می‌شود. در واقع مشورت مصداقی از احترام گذاشتن به نظر و سیلقه طرف مقابل است تا پردازشگر سیستم، به خوبی انجام شود و فعالسازی رفتاری داشته باشد تا اعضای خانواده بتوانند تعاملات خوبی با همدیگر داشته باشند.  

علاوه بر فضای مرزبندی و پردازشگر سیستم، بخش خروجی نیز وجود دارد که اگر مرزبندی و ورودی‌ها به درستی اتفاق بیفتد، خروجی مناسبی خواهد داشت؛ بنابراین در بخش ورودی، اگر کفویت به لحاظ فرهنگی، آدابی، ارزشی، نگرشی، رفتاری و مهارتی مورد توجه باشد، سیستم خانواده در فضای مرزبندی و پردازشگر، عملکرد مناسبی خواهد داشت و به تبع آن، خروجی نیز مناسب خواهد بود.

انواع خانواده از دیدگاه قرآن

به همین دلیل ما سه نوع خانواده «متزلزل، متعادل و متعالی» را در نظر می‌گیریم. خانواده متزلزل، خانواده‌ای است که سست عنصر بوده و خانه آنها مانند خانه عنکبوت سست و بی‌پایه است و آیات قرآن هم به این واژه اشاره دارد که براثر مسائل جزئی و سطح پایین دعوا می‌کنند و شخصیت‌های همدیگر را زیر سؤال می‌برند.  

خانواده‌های متعادل یعنی خانواده‌هایی که دنبال اهداف فردی و زوجی خود بوده و آرامش اولیه را دارند. اما خانواده‌هایی هم متعالی هستند که دستگیر خانوادهای دیگر بوده و الگوی آنها خانواده حضرت زهرا(س) و علی(ع) است. این خانواده‌ها از بعضی منافع فردی و زوجی خود می‌گذرند، برای اینکه برخی افراد در جامعه به آرامش برسند و آرامش زوجی خود را به آرامش دیگران مبدل و از آرامش خود به آنها هدیه می‌کنند. 

خانواده‌ها می‌توانند خود را از سطح متزلزل و متعادل به سطح متعالی برسانند تا علاوه بر اهداف فردی و زوجی در خانواده به اهداف اجتماعی هم دست پیدا کنند. پس خانواده تراز قرآنی از سطح خود، فراتر می‌روند و در خودماندگی و خودمحوری ندارند و به دنبال منافع مادی خود نیستند.

رفع نیازهای زوجین

یکی از اهدافی که در خانواده چیده شده است تا آرامش حاصل شود، رفع نیازهای جنسی است که شدت و قوت این نیازها در زنان و مردان متفاوت است. در واقع این نیاز در مردان واکنشی‌تر و در زنان تدریجی است. واکنشی بودن گاهی موجب بی‌ثباتی رفتاری می‌شود، به همین دلیل نفقه در قبال این نیاز داده می‌شود تا فرد با ارائه پاداش مغزی بتواند خود را کنترل کرده و در مسیر یک فرد متعهد قرار گیرد. به همین دلیل در سیستم خانواده نقش‌ها و وظایف را براساس جنسیت‌ها تقسیم کرده‌اند تا خانواده تراز قرآنی، نقش‌های جنسیتی را به خوبی برعهده بگیرند، علاوه بر اینکه، اصول کلی خانواده مانند وفای به عهد، کفویت و ... را از ابتدا دارند و تلاششان این است که نیازهای زوجینی رفع شود.

اگر بخواهیم در مصادیق احسان براساس جنسیت پیش برویم، گفته می‌شود، برای اینکه نیازهای جنسیتی رفع شود، در زنان بحث محبت، توجه، دیده شدن و مهرطلبی بالاتر است و در مردان توجه به نیازهای جنسی، آرایش زن، ظواهر و ... مؤثر است. در «سوره نور» وقتی خداوند می‌خواهد عفت مردانه را مورد اشاره قرار دهد، می‌گوید؛ «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ؛ چشم‌هایتان را بپوشانید»، یعنی پیش از اینکه به زنان تذکر داده شود، به مردان تذکر داده می‌شود که چشم‌هایتان که راه ورودی است را بپوشانید. برای اینکه مردان را در نقش‌هایی که دارند، متزلزل می‌کند. به همین دلیل تأکید قرآن این است که ورودی را حفظ کنید تا آرامش خانواده حاصل شود. همانطور که در جامعه امروز هم می‌بینیم که وقتی مردان چشمان خود را نمی‌پوشانند و زنان هم پوششی که در دین اسلام مطرح است را رعایت نمی‌کنند، اتفاقی که می‌افتد، از بین رفتن آرامش خانواده است.  

برای اینکه خانواده حفظ و نیازهای انسان‌ها در بستر خانواده رفع شود، قرآن یکسری دستورات می‌دهد. خانواده‌های تراز این دستورالعمل‌ها را اجرایی می‌کنند تا در خروجی سیستم خود موفق باشند و به آرامش یا کارکردهایی چون بقای نسل، پیشرفت، ترقی و ... برسند. حاصل شدن این موارد، نتیجه مرزبندی صحیح، کفویت، تعهد، وفای به عهد و انجام رفتارهای احسان‌ساز، گفتمانی و ... است که در این صورت در خروجی سیستم مشکلی نخواهیم داشت.  

چگونه خانواده می‌تواند تراز قرآن باشد

مهرطلبی، توجه و تکیه‌گاه‌خواهی از نیازهای زنانه محسوب می‌شود، یعنی زن به دنبال مردی است که بتواند به لحاظ عاطفی و مالی به او تکیه کند و در آقایان اقتدار و جاذبه‌خواهی مهم است که در سلسله مراتب خانواده به ما گفته می‌شود؛ «اَلرِّ‌جَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ» که از نکات مهم خانواده تراز قرآنی است. بنابراین باید مردان را مدیر بیرونی خانه بدانیم؛ چراکه براساس تحلیل‌های روانشناختی، نقش مردان چترگونه و حمایتی بوده و دوست دارند نگاه مراقبتی کل‌نگرانه داشته باشند و هر جا مشکلی برای خانواده پیش بیاید، نقش پیشگیری و حفاظتی خود را ایفا کنند و این نیروی مراقبتی در کنار نیروی زن که می‌تواند مدیر داخلی خانه باشد، با هم همکلام شوند و یک خانواده را مدیریت کنند. در واقع سلسله مراتب قدرت خانواده اهمیت دارد که چگونه چینش شود. حتی در دین اسلام به فرزند اول جایگاهی می‌دهد که اگر پسر باشد و پدر حضور نداشته باشد، ارث‌های خاصی مانند شمشیر، کتابخانه، انگشتر و ... به او می‌رسد و نشان می‌دهد، در خانواده تراز قرآنی سلسله مراتب قدرت باید با نگرش اسلامی رعایت شود و این به نفع خانواده است و به آرامش خانواده و رفع نیازهای زوجینی کمک می‌کند که حتماً این طور پیش برود تا در خروجی، یک سیستم فعال و پویایی ببینیم.

نگاه قرآن به نگاه سیستمی نزدیک بوده و نگاه به روزی به شمار می‌آید که از رویکردهای حال حاضر در رابطه با خانواده بوده و به نگاه خانواده بسیار نزدیک است و ما سعی کردیم بیشتر بر نگاه سیستماتیک قرآنی تمرکز کنیم.

سمیه قربانی