وقتی پیامبر اکرم (ص) به مدینه هجرت کردند و پایه‌های حکومت اسلامی را بنا نهادند، نخستین گام ایشان تأسیس مسجد بود. این اقدام، جایگاه محوری مسجد در زندگی اجتماعی و فرهنگی اسلام را به‌وضوح نشان می‌دهد. با این پیشینه، سؤال اساسی این است که چرا با وجود تعداد زیادی مساجد فعال در کشور، همچنان شاهد افزایش آسیب‌های اجتماعی و مشکلاتی در حوزه‌هایی مانند آموزش‌وپرورش هستیم؟ آیا مساجد نتوانسته‌اند نقش و کارکرد اصلی خود را به‌درستی ایفا کنند، یا موانع و چالش‌های دیگری در این مسیر وجود دارد که باید برطرف شوند؟
در ادامه، کارشناسان به بررسی این پرسش‌ها پرداخته و تحلیل خواهند کرد که چه عواملی ممکن است مانع از ایفای مؤثر نقش اجتماعی و فرهنگی مساجد شده و چه اقداماتی برای بهبود وضعیت فعلی لازم است.
احیای نقش اجتماعی مساجد؛ کلید حل بسیاری از مشکلات جامعه
حجت‌الاسلام سید کاظم موسوی متقی، مدیرکل فرهنگی اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه با اشاره به اهمیت و گستردگی کارکردهای مسجد گفت: «مسجد اگر به‌درستی نقش و کاربری اصلی خود را در جامعه ایفا کند، می‌تواند از بسیاری از آسیب‌های اجتماعی جلوگیری کند و مشکلات مختلفی را در جامعه برطرف نماید. مسجد توانایی این را دارد که به‌عنوان مرکزی برای ارائه خدمات اجتماعی عمل کند و در کنار سایر نهادها از جمله آموزش‌وپرورش، به بهبود وضعیت جامعه کمک کند.»
او با بیان این که کشور ما دارای بالغ بر ۷۰ تا ۸۰ هزار مسجد است، توضیح داد: «متأسفانه همه مساجد مشابه یکدیگر نیستند. برخی از این مساجد به دلایل مختلف، از جمله عدم حضور امام جماعت، به طور دائم استفاده نمی‌شوند و فقط به صورت موقت، موسمی یا مقطعی فعال هستند.»
مدیرکل فرهنگی اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه بر اهمیت ارتقا نقش اجتماعی مساجد تأکید کرد و گفت: «اگر مساجد بتوانند به جایگاه جامع‌الاطراف و تأثیرگذار خود در محله و منطقه برسند، می‌توانند به طور چشمگیری در بهبود وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعه مؤثر واقع شوند. به همین دلیل، تأکیدات رهبر معظم انقلاب بر اهمیت نقش مساجد در جامعه به‌ویژه در رسیدن به ویژگی‌های ممتاز مسجد تراز، بسیار مؤثر و ضروری است.»
حجت‌الاسلام موسوی متقی بر ضرورت تحول و بهبود عملکرد مساجد تأکید کرد و گفت: «برای تحقق مسجد تراز و بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های آن، نیاز است که تمامی مساجد به فعالیت‌های جامع و متنوع بپردازند و نقش خود را در ارتقا سطح فرهنگی، اجتماعی و آموزشی جامعه به‌خوبی ایفا کنند.»
اطلس مساجد؛ نقشه راه برای توسعه فعالیت‌های اجتماعی مساجد
در راستای احیای نقش اجتماعی مساجد، سازمان تبلیغات اسلامی باهدف ارتقای جایگاه اجتماعی مساجد و بازگرداندن نقش تاریخی آنها به‌عنوان مراکز فرهنگی و اجتماعی، اقدامات متنوع و گسترده‌ای را در سال‌های اخیر انجام داده است. چنانچه حجت‌الاسلام میرمحمدیان، مدیرعامل بنیاد هدایت تأکید کرد: «سازمان تبلیغات اسلامی در حال حاضر هزینه می‌کند تا مساجد همچنان فعال بمانند و به برگزاری نماز محدود نشوند، اما این کافی نیست.»
حجت‌الاسلام مجتبی ایرجی، معاون عملیات بنیاد هدایت نیز به تشریح اقدامات این بنیاد در این راستا پرداخت و گفت: «یکی از اقدامات کلیدی بنیاد هدایت، شناسایی و معرفی مساجد شاخص به سایر مساجد است. برای این منظور، بنیاد هدایت در حال تهیه اطلس مساجد کشور است که در آن ظرفیت و توانمندی‌های تمام مساجد شناسایی می‌شود. مساجد شاخص در این اطلس دور هم جمع شده و تجربیات خود را تبادل می‌کنند تا به‌عنوان الگو برای سایر مساجد عمل کنند.»
او ادامه داد: «برای جمع‌آوری و انتقال تجربیات موفق، شبکه راهیاری در کشور راه‌اندازی شده است. این شبکه تمامی تجربیات را جمع‌آوری کرده و به مساجد دیگر منتقل می‌کند. هدف ما این است که حضور بیشتری از جوانان در مساجد داشته باشیم و از این طریق، نقش اجتماعی مساجد را تقویت کنیم.»
عوامل کاهش حضور جوانان در مساجد
حجت‌الاسلام موسوی متقی با اشاره به چالش‌های موجود در جذب جوانان به مساجد و بررسی دلایل کاهش مشارکت آنها در فعالیت‌های دینی گفت: «در ابتدای انقلاب، مساجد به‌عنوان پایگاه‌های اصلی فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی برای جوانان و نوجوانان بودند. اما باگذشت زمان و تغییر شرایط اجتماعی، مساجد نتوانستند خود را با تحولات جدید همگام کنند و همچنان به شیوه‌های سنتی و قدیمی باقی ماندند. این امر باعث شد که جذابیت‌های مساجد برای نسل جدید کاهش یابد و جوانان به سمت جذابیت‌های جدید دیگری گرایش پیدا کنند.»
حجت‌الاسلام موسوی متقی به نقش مهم خانواده‌ها در تربیت دینی فرزندان نیز پرداخت و گفت: «در سال‌های ابتدایی انقلاب، خانواده‌ها به‌شدت به تربیت دینی فرزندان خود اهمیت می‌دادند و بادقت فرزندان را به مساجد می‌بردند. اما باگذشت زمان، بسیاری از والدین به این تصور رسیدند که نهادهای آموزشی و فرهنگی دیگر مسئولیت تربیت دینی را به عهده دارند و خود به‌تدریج از این مسئولیت کنار رفتند. این تغییر نگرش موجب کاهش حضور جوانان در مساجد شد.»
مدیرکل فرهنگی اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه همچنین به چالش رقابت با فضای مجازی اشاره کرد: «مساجد باید با فضای مجازی و دیگر جذابیت‌های جدید رقابت کنند تا بتوانند جوانان را جذب کنند. نیاز است که مساجد به‌روز شده و فعالیت‌های خود را به نحوی طراحی کنند که بتوانند با جذابیت‌های مدرن رقابت کنند و جوانان را به سمت خود جلب نمایند.»
ظرفیت‌های نادیده گرفته مساجد
در پی سخنان حجت‌الاسلام موسوی متقی درباره کاهش جذابیت‌های مساجد و چالش‌هایی که بر سر راه جذب جوانان به این اماکن مقدس وجود دارد، حجت‌الاسلام رضا غلامی، قائم‌مقام سابق بنیاد هدایت، درباره ظرفیت‌های بالقوه مساجد که هنوز به‌درستی مورداستفاده قرار نگرفته‌اند، گفت: «این مکان‌ها فرصت‌های زیادی برای کار تربیتی، ایجاد هسته‌های مقاومتی، و مرکزیت در مواسات و همدلی دارند.» او بر ضرورت هویت‌بخشی به محله‌ها، تأمین امام محله، و آموزش ائمه جماعات تأکید کرد و گفت که مشکلات مساجد، از جمله کمبود امام‌جماعت توانمند، باید موردتوجه قرار گیرد.
غلامی همچنین به نقش تمدنی مساجد و نیاز به حمایت دستگاه‌های فرهنگی و سیاست‌گذاران برای احیای کارکردهای آنها اشاره کرد. وی برگزاری نمایشگاه «مسجد جامعه پرداز» در مسجد مقدس جمکران را به‌عنوان اقدامی برای ترسیم الگوی مطلوب مساجد و ایجاد فرصتی برای تبادل نظر و طراحی‌های نوین معرفی نمود.
جوانان؛ نیروی محرک مساجد؛ اما چگونه؟
حجت‌الاسلام موسوی متقی با تأکید بر اهمیت ایجاد جاذبه‌های معنوی در مساجد گفت: «روح نوجوانان و جوانان به طور طبیعی لطیف و پاک است. برای جذب آنها باید جاذبه‌های معنوی و اخلاقی سالم ایجاد کنیم.»
وی ادامه داد: «مساجد باید جاذبه‌هایی را معرفی کنند که متناسب با روحیات و نیازهای جوانان باشد. برای مثال، فعالیت‌های بسیج می‌تواند یک جاذبه مؤثر باشد، زیرا در گذشته بسیاری از جوانان از طریق بسیج و پایگاه‌های مقاومت به مساجد جذب می‌شدند. همچنین، داشتن کتابخانه‌های مجهز و فضای مطالعه آرام در مساجد می‌تواند نقش مهمی در جذب جوانان ایفا کند.»
حجت‌الاسلام موسوی متقی به نقش هیئت‌های مذهبی در جذب جوانان نیز اشاره کرد و گفت: «هیئت‌های مذهبی که به طور منظم در مساجد برگزار می‌شود، می‌تواند یکی دیگر از جاذبه‌ها باشد. جوانان به‌راحتی از طریق این هیئت‌ها به مساجد نزدیک می‌شوند و با فعالیت‌های دیگر مانند کانون‌های فرهنگی و هنری آشنا می‌شوند.»
او همچنین بر اهمیت مسئولیت‌پذیری جوانان تأکید کرد و به تجربه‌های منفی اشاره نمود که گروه‌های مخالف نظام از آن بهره‌برداری کرده‌اند: «سازمان‌های معاند با دادن مسئولیت‌های مختلف به اعضای خود، موفق شدند آنها را جذب کنند. ما نیز باید به جوانان مسئولیت‌های واقعی و نقش‌های مشخص بدهیم تا آنها احساس هویت و مسئولیت کنند و به مساجد نزدیک شوند.»
حجت‌الاسلام موسوی متقی تأکید کرد که ایجاد جاذبه‌های مناسب و مسئولیت‌دهی به جوانان، تنها بخشی از راهکارها است و مهم‌تر از همه، محبت و گرم بودن رفتار امام‌جماعت و اصحاب مسجد می‌تواند به جذب جوانان کمک کند و آنها را به مساجد کشاند.
انتقاد از نهادهای فرهنگی موازی؛ تأکید بر نقش محوری مسجد
حجت‌الاسلام موسوی متقی با تأکید بر جایگاه ویژه مسجد در تاریخ و تمدن اسلامی و ایرانی، اظهار کرد: «مسجد همیشه پایگاه خود را حفظ کرده است. این نهاد دینی، هرچند ممکن است در برخی دوره‌ها کم‌فروغ یا پرفروغ باشد، اما هیچگاه نمی‌توان نقش آن را نادیده گرفت. مسجد با تمامی فراز و فرودهایش، همچنان نقشی بی‌بدیل در فرهنگ و آیین مردم ما دارد.»
حجت‌الاسلام موسوی متقی همچنین به‌نقد فرهنگسراها و خانه‌های فرهنگ پرداخت و گفت: «شخصاً اعتقادی به فرهنگسراها و خانه‌های فرهنگ ندارم. این مراکز که به طور عمده از الگوهای غربی پیروی می‌کنند، به‌جای ترویج آداب‌ورسوم اسلامی و ایرانی، به آموزش زبان‌های خارجی و فعالیت‌های غیرمرتبط با نظام و انقلاب پرداخته‌اند. بسیاری از این مراکز نه‌تنها کمکی به مسجد نمی‌کنند؛ بلکه در مقابل آن قرار دارند.»
وی با اشاره به تأثیرگذاری مثبت مساجد در صورت نزدیک‌شدن به تراز و نقش واقعی خود، افزود: «مساجد هر چه بیشتر بتوانند به تراز واقعی خود نزدیک شوند و نقش مؤثر خود را ایفا کنند، اثرگذاری بیشتری خواهند داشت. در این صورت، مسجد قادر خواهد بود تا همچنان به‌عنوان یک پایگاه قوی در جامعه باقی بماند و از چالش‌های موجود برآید.»
حجت‌الاسلام سید ناصر میرمحمدیان، مدیرعامل بنیاد هدایت نیز بر اهمیت نقش محوری مسجد در حل مشکلات مردم تأکید کرده و به وظایف امام محله در این زمینه پرداخت. وی اظهار داشت: «مسجد باید به مرکز و محور حل تمام مشکلات مردم تبدیل شود و امام محله باید مردم را پای‌کار بیاورد و از ظرفیت‌های آنان برای رسیدگی به امور خودشان استفاده کند.»
میرمحمدیان، در ادامه دیدگاه‌های خود، به اهداف و چشم‌انداز بنیاد هدایت اشاره کرد و گفت: «ما می‌خواهیم ظرفیت‌هایی را ایجاد کنیم که امام بتواند محله را اداره کند و به پیشران پیشرفت در آن تبدیل شود.» این دیدگاه به‌نوعی همسو با انتقادات حجت‌الاسلام موسوی متقی از نهادهای فرهنگی موازی است که به‌جای تقویت نقش مساجد، موجب کاهش تأثیرگذاری آنها شده‌اند.
بازنگری جدی
واقعیت آن است که مسجد باید جایگاه اجتماعی خود را بازیابد و احیای نقش واقعی و اثرگذار مساجد در جامعه امروز، مستلزم بازنگری جدی در ساختار مدیریتی و رویکردهای جاری است.
تنها با رویکردی جامع و تلاشی مستمر برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های بالقوه مساجد، می‌توان این مراکز را به جایگاه اصلی خود در جامعه بازگرداند. تلاش‌های صورت گرفته برای آموزش و توانمندسازی ائمه جماعات و تقویت نقش مردمی آنها، گامی مهم در این مسیر است. امید می‌رود که این اقدامات نه‌تنها به رفع مشکلات کنونی منجر شود، بلکه به ترسیم آینده‌ای روشن برای مساجد و جامعه اسلامی کمک کند، جایی که مسجد بار دیگر به قلب تپنده محله‌ها و محور همبستگی اجتماعی و فرهنگی بدل شود.
نظر شما