خداوند در قرآن کریم مهم‌ترین وظیفه پیامبر(ص) را تبلیغ و رساندن پیام الهی به مردم می‌شمارد و در آیه 48 سوره شوری می‌فرماید: «ان علیک الّا البلاغ». نبی مکرم اسلام(ص) نیز در بیانی نقل شده در جلد 6 کنزالعمال فرموده‌اند: «انّما انا مبلّغ والله یهدی» من تنها ابلاغ‌کننده هستم و خداوند هدایت می‌کند.

پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) مبلغان حقیقی دین اسلام هستند و شناخت سیره تبلیغی آنان براساس منابع دینی، از بایسته‌های تبلیغ و بیانگر شیوه صحیح انتقال تعالیم دینی در جهت بهبود ظرفیت‌های عرصه تبلیغ و گرایش روزافزون مخاطب است. برای شنیدن بیشتر از تبلیغ در سیره نبوی و بایسته‌های تبلیغ اثربخش با حجت‌الاسلام مهدی برزگر، مبلغ دین و استاد سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم به گفت‌وگو پرداختیم.

اصلی‌ترین وظیفه عالمان دینی، تبلیغ دین است

حجت‌الاسلام برزگر در پاسخ به نخستین پرسش ما در مورد اهمیت تبلیغ در سیره انبیای الهی می‌گوید: پیامبران الهی وظیفه دریافت پیام و هدایت‌های الهی، حفظ و نگهداری و نیز تبلیغ و رساندن پیام‌ها به مردم را دارند و اگر سومین مورد یعنی تبلیغ و رساندن پیام به مردم نباشد، امور دیگر بی‌فایده به نظر می‌رسد. بنابراین در سیره اهل‌بیت(ع) و رسالت انبیای الهی ذکر شده و در دوران غیبت نیز علمای امت وظیفه دارند کار اهل‌بیت(ع) را انجام داده و بُعد هدایتی جامعه را بر عهده داشته باشند. اگر در کنار یادگیری علوم دینی، پژوهش، فهم علوم دینی، تعمیق و توسعه علوم دینی، درنهایت تبلیغ درستی از معارف دینی در جامعه صورت نگیرد، این معارف به متن جامعه منتقل نمی‌شود و مردم از هدایت‌ها و ارزشی که باید دین و معارف دینی در جامعه ایجاد کند، محروم خواهند شد. تبلیغ، خروجی و نتیجه نهایی و کار اصلی علمای دین است که باید مراقب باشند در کنار آموزش و پژوهش حتماً بعد تبلیغی دین به شکل پررنگ، فنی، کارآمد و متناسب با اقتضائات روز انجام شود.

ایشان به سیره پیامبر اکرم(ص) در عرصه تبلیغ دین نیز اشاره و بیان می‌کند: در عصر خاتم انبیا(ص) از آغاز بعثت تا پایان ابلاغ رسالت، در 23 سال مقطع‌های مختلفی وجود دارد که هر کدام ویژگی و حوادث خاصی را شامل می‌شود. شیوه‌های تبلیغی پیامبر(ص) در مکه و دوران مدینه متفاوت است. شهر مکه برای توسعه و گسترش دین اسلام اهمیت بسیاری داشت. رسول اکرم(ص) برای تبلیغ و گسترش اسلام نیازمند زیرساخت‌هایی بود که این موارد تنها در مکه فراهم بود. خداوند نیز به رسول اکرم(ص) ابلاغ کرده بود مرکز تبلیغ خود را در شهر مکه مستقر کند. از آنجایی که در مکه مراسم حج برگزار می‌شد و مردم از سراسر سرزمین حجاز به این شهر می‌آمدند، مکان مناسبی برای تبلیغ محسوب می‌شد. مکه محل رفت‌وآمد کاروان‌های تجاری و تبادلات فرهنگی بود و تمام این عوامل زمینه را برای توسعه پرچم اسلام فراهم می‌کرد. اما اشراف قریش برای مقابله با خاتم‌المرسلین(ص) اجازه تبلیغ نمی‌دادند. پیامبر(ص) تبلیغ حداقلی را پیش گرفته بود و با حسن خلق، رفتار با مدارا و با حمایت‌های ابوطالب(ع) سعی می‌کرد پیام اسلام را به مردم برساند. عده زیادی در دوران 13سال حضور ایشان در مکه ایمان آوردند و در آن دوران سوره‌ای مانند سوره کافرون نازل شد. فشارهای سنگینی که مشرکان و قریش بر پیغمبر(ص) و مسلمین وارد می‌کردند، به مهاجرت بخشی از مسلمانان به حبشه انجامید. این مخالفت تا جایی بود که خطر جدی جان پیامبراکرم(ص) را تهدید می‌کرد و لیله‌المبیت شکل گرفت و پیامبر(ص) برای رهایی از فشارها و تنگناهای مشرکان به مدینه مهاجرت فرمود. شیوه تبلیغی پیامبر(ص) در مدینه تغییر کرد و دیگر از موضع ضعف با کفار برخورد نمی‌کرد و آیات جهاد، برائت و... در آن زمان نازل شد و در این زمان روش تبلیغی، متفاوت بود.

عوامل موفقیت تبلیغی پیامبر(ص)

این مبلغ دینی با اشاره به سیره تبلیغی پیامبر(ص) و اثرگذاری آن در فرهنگ و جامعه آن روز، توضیح می‌دهد: تبلیغ پیامبر(ص) در زندگی مردم آن زمان برکات فراوانی داشت. می‌دانیم پیامبر اکرم(ص) زمانی به پیغمبری مبعوث شد که مردم منطقه حجاز، بادیه‌نشین و محروم از تمدن بودند، به حدی که قدرت‌های آن زمان یعنی ایران و روم برای تصاحب منطقه شبه‌جزیره حجاز میلی نداشتند. مردم این منطقه به برکت پیامبر(ص) و تمدنی که ایشان به ارمغان آورد، پس از مدت کوتاهی به‌عنوان ابرقدرت ظاهر شدند و توانستند به ایران حمله کنند، قدرت حاکمه ایران را که مانع تبلیغ اسلام می‌شد از سر راه بردارند و پیام اسلام را برای مردم ایران به ارمغان آورند و بعدها در روم و دیگر مناطق دنیا نیز این‌گونه شد. این قدرت، شوکت، عظمت، تمدن و نعمت‌های مادی از برکات اسلام بود. مردم منطقه پیش از اینکه وعده های آخرتی را از پیغمبر(ص) بشنوند، در همین زندگی دنیایی خیرات و برکات مسلمانی و معارف پیغمبر(ص) را با چشم خود دیدند و همین امر سبب شد در سال‌های آخر حیات پیغمبر(ص) فوج فوج مردم به اسلام وارد شوند. همچنان که در آیه2 سوره نصر آمده است «و رأیت الناس یدخلون فی دین الله أفواجا» یعنی مردم را می‌بینی که دسته دسته و گروه گروه داخل دین خدا می‌شوند. پیامبر(ص) به عنوان مبلغ دین اسلام، با استفاده از تبلیغ در گفتار و عمل، به جسم و روان مردم جان تازه‌ای بخشید.

در عمل پیرو پیامبر(ص) نبوده‌ایم

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که چرا برخی از فعالیت‌های تبلیغی دینی در زمان حاضر آنچنان اثرگذار نیست، پاسخ می‌دهد: از مهم‌ترین دلایل این است که در مقام عمل، پیرو پیغمبر(ص) نبوده‌ایم. پیامبر(ص) میان مردم اخوت واقعی برقرار کرد. افراد برای رهایی برادر دینی خود از مضیقه حاضر بودند اموالشان را به مساوات تقسیم کنند. ما به زبان، شعار مسلمانی می‌دهیم اما در عمل و در زندگی واقعی، اسراف‌ها و اختلاف طبقاتی و... بسیاری را شاهد هستیم. این تبعیض و فاصله گرفتن از سیره عملی پیغمبر(ص) در میان برخی از مردم و مسئولان سبب شده مردم در راستی این شعارها تردید کنند. ضمن اینکه بسیاری از مردم، دین را از قرآن و روایات نمی‌آموزند بلکه دین را از رفتار علمای دین و مسئولان جامعه و حکومت اسلامی می‌گیرند. وقتی در رفتار عالم دینی و مسئول حکومتی انحراف، اشرافی‌گری یا آلودگی به حرام دنیوی دیده شود، در صدق و اصل دین به تردید می‌افتند. این مانع در تبلیغ آسیب زیادی وارد کرده است. دیگر اینکه میان سیره تبلیغی پیغمبر(ص) در مدینه و مکه تفاوت جدی وجود دارد، اما در نظام اسلامی تفاوت را جدی نگرفته‌ایم.  شیوه تبلیغی ما، حتی بیان معارف در بسیاری از منبرها، سخنرانی‌ها و حتی پژوهش‌ها به همان سبک و سیاق پیش از انقلاب است. پیش از انقلاب، حکومت دست فقیه و اسلامی نبود، مسلمانان و علما در موضع ضعف قرار داشتند و شیوه تبلیغی دوران مکی پیغمبر(ص) برای آن دوران مناسب بود، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در حالت مدینه پیغمبر(ص) قرار داریم. حکومت در دست فقیه جامع‌الشرایط و جمهوری اسلامی است. باید توان حکومت اسلامی را برای تبلیغ معارف دین وسط می‌آوردیم، همچنان که پیغمبر(ص) این کار را انجام داد؛ اما این امر اتفاق نیفتاد و ما همچنان مفاهیم بسیار بلند دین، مانند ایمان، تقوا و... را با تعاریفی که پیش از انقلاب داشتیم، می‌بینیم. درحالی‌که تقوای حکومتی غیر از تقوای فردی است. باید ایمان و بسیاری دیگر از معارف اخلاقی، حکومتی و سیاستی در قالب بالاتری تبیین شود. افزون بر آن، متأسفانه جنگ نرم سبب شد ذائقه مردم به‌گونه‌ای تغییر داده شود که از دین گریزان باشند. مشکلات اقتصادی، اشرافی‌گری و آلودگی به حرام نیز در زندگی برخی از مسئولان همه دست به دست هم داد که اوضاع تبلیغ دین کار سنگینی شود.

حجت‌الاسلام برزگر در پایان تصریح می‌کند: برای الگو و بهره گرفتن از سیره تبلیغی پیامبر خدا(ص) و اجرای کامل آن در جامعه امروز باید با صلابت و قدرتی که پیغمبر(ص) به‌عنوان حاکم اسلامی در مدینه پای کار آمد و عدالت را بی‌تعارف اجرا کرد، عمل کنیم. امروز که قدرت حکومت اسلامی در دست مسئولان جامعه اسلامی است باید قدرت و صلابت را برای تبلیغ دین و سربلندی دین در داخل کشور و کل دنیا به وسط بیاوریم و بدون تعارف با اشرافی‌گری، فساد مسئولان و... برخورد کنیم. در کنار آن، محققان و انواع پژوهشگاه‌هایی مرتبط، معضلات اساسی روز جمهوری اسلامی را محور پژوهش قرار دهند.