این نهاد کوچک ولی مقدس، پایگاه عروج و کمال انسان‌ها و محیط تربیت و پرورش نهال فطرت و استعدادهای نسل آینده است. بنابراین می‌توان خانواده را اساسی‌ترین عامل انتقال اعتقادات و باورهای دینی در نظر گرفت که صالح و معتقد بودن اعضای خانواده به‌خصوص نوجوانان موجب پایبندی به اصول و ارزش‌ها می‌شود و نتیجه آن داشتن جامعه‌ای صالح خواهد بود؛ چرا که توقع هر جامعه صالح بدون اصلاح نظام خانواده، کاملاً بیجا و خلاف حقیقت است. نوجوانان به‌عنوان عضوی از اعضای خانواده از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. زیرا موفقیت و فتح قله‌های پیشرفت جامعه به دست توانمند نوجوانان حاصل می‌شود. آسیب‌شناسی عوامل تضعیف باورهای دینی نیز همانند اصل تربیت آنان اهمیت دارد چرا که آسیب‌زدایی عوامل لازمۀ تربیت نوجوانان نقش‌آفرین و موفق است.

در ادامه برخی از عوامل درون خانوادگی تضعیف باورهای دینی نوجوانان و راهکارهایی برای مقابله با آن را در کلام خانم شهربانو ایزانلو، پژوهشگر مؤسسه آموزش عالی حوزوی حضرت آمنه(س) قم را می‌خوانید.

باورهای دینی نوجوانان در گرو معرفت و سواد دینی خانواده

خانم ایزانلو در توضیح علل تضعیف باورهای دینی نوجوانان در محیط خانواده می‌گوید: از مهمترین این علل، ضعف در سواد دینی والدین و عدم انتقال صحیح احکام و معارف دینی از طرف والدین است. خانواده مهم‌ترین و بنیادی‌ترین جایگاهی است که فرزند در آن رشد می‌کند. بنابراین اگر این نهاد مقدس جایگاهی باشد که در آن ارزش‌های دینی شناخته‌شده و محترم شمرده شود قطعاً در باورهای دینی نوجوان مؤثر است. گاهی در خانواده‌ها دیده می‌شود که برداشت‌های درستی از سبک زندگی اسلامی و معنویت وجود ندارد. به‌عنوان مثال، ممکن است برخی افراد به رعایت کامل حجاب و عدم اختلاط با نامحرمان توجه چندانی نداشته باشند اما به دادن نذری و یا حضور در مراسم مذهبی علاقه‌مند باشند. این امور، نتیجه شناخت ناکافی و غیرصحیح از سبک زندگی دینی است و یا اینکه والدین به دلیل نداشتن اطلاعات و آموزش‌های کافی، نمی‌توانند ارزش‌های اسلامی را به فرزندان خود منتقل کنند.

ایشان ادامه می‌دهد: گاهی دین‌داری میان اعضای خانواده فصلی است. به طور نمونه هنگام مواجهه با مشکلات یا در ماه رمضان یا محرم، به معنویات توجه می‌کنند و در دیگر ایام، خود را بی‌نیاز از امور معنوی می‌بینند. شهید مطهری(ره) در این باره می‌گوید مسلماً علت انکار و اعراض بسیاری از افراد تحصیل‌کرده این است که مفاهیم دینی و مذهبی به طرز صحیح به آن‌ها تعلیم نشده است. بسیاری از افراد تحت تأثیر تلقینات پدران و مادران جاهل یا مبلغان بی‌سواد، افکار غلطی در زمینه مسائل دینی در ذهنشان رسوخ کرده است و همان افکار غلط، اثر سوء بخشیده و آن‌ها را درباره حقیقت دین و مذهب دچار تردید و احیاناً انکار کرده است. ازاین‌رو کوشش فراوانی لازم است صورت بگیرد که اصول و مبانی مذهبی به‌صورت واقعی خود به افراد تعلیم و القا شود.

نوجوانان دین گریز می‌شوند اگر...

پژوهشگر مؤسسه آموزش عالی حوزوی حضرت آمنه(س) به کمبود محبت و تکریم در دعوت و تثبیت باورهای دینی نیز اشاره کرده و یادآور می‌شود: جایگاه محبت و تکریم درون خانواده در آموزش باورهای دینی نوجوانان به‌گونه‌ای است که در آیات و روایات متعددی به آن اشاره شده است. محبت و تکریم در دعوت به‌سوی دین، سبب درون سازی رفتار نوجوان شده، باعث می‌شود او تا سرحد بندگی پیش برود و باورهای دینی درونش تثبیت شود. خداوند متعال در آیه 159 سوره آل عمران می‌فرماید: «فَبِما رَحمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم وَلَو کُنتَ فَظًّا غَلیظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِکَ» ای پیامبر(ص)، پس به مهر و رحمتی از سوی خداوند با آنان نرم‌خو شدی و اگر درشت‌خو و سخت‌دل بودی از پیرامونت پراکنده می‌شدند. این آیه بیانگر آن است که محبت و نرم‌دلی والدین نسبت به نوجوان، دارای جاذبه‌ای است که سبب پذیرش منطق و استدلال شده، پایه و اساس تعلیم و تربیت و به‌ویژه باورهای دینی به شمار می‌آید.

خانم ایزانلو ادامه می‌دهد: یکی دیگر از عوامل مؤثر در تضعیف باورهای دینی درون خانواده، برداشت‌های غیرمنطقی والدین از آموزه‌های دینی و انتقال بد آن به نسل نوجوان است. والدین باید قرائت صحیح و رسایی از مفاهیم دینی به نوجوانان ارائه دهند؛ هم چنان اگر والدین دین را بد معرفی کنند، می‌تواند آسیب‌های اساسی به دین و دین‌داری نوجوانان وارد کند. بر اساس تحقیقات روان شناسان، معرفی صحیح دین و ارائه کارکردهای درست آن به مردم؛ تأثیر بسزایی بر سلامت روانی، کاهش علائم بیماری و ناراحتی دارد. اگر دین به‌درستی به نوجوانان معرفی نشود، باعث تضعیف باورهای دینی و اعتقادی آنان و عاملی است که باعث دین‌گریزی نوجوانان می‌شود.

اولویت های تربیت اسلامی

ایشان می‌گوید: در نظر گرفتن تفاوت و خصوصیات فردی و همچنین اقتضائات سنی نیز در این راه بسیار مهم است. والدین باید با کسب آگاهی از ویژگی‌های هر مرحله از رشد، اصول تربیتی متناسب جهت تقویت باورهای دینی را لحاظ کرده، از هرگونه افراط ‌و تفریط در زمینه تربیت دینی که سبب آسیب به باورها و اعتقادات و شخصیت فرد خواهد شد، بپرهیزند. در این راه، سهل‌انگاری و سخت‌گیری غیرمنطقی نیز آسیب‌های جبران ناپذیری در باورهای دینی دارد. والدینی که به باورهای دینی نوجوانان اهتمامی ندارند، ازنظر پیامبر اکرم(ص) منفور هستند؛ چنان‌که در روایتی نقل شده در جامع الاخبار آمده است رسول اکرم(ص) بعضی کودکان را دید و فرمود: «وای به فرزندان آخرالزمان، به دلیل بی‌توجهی و روش ناپسند پدرانشان! عرض شد: ای رسول خدا! از پدران مشرک آن‌ها؟ فرمودند: نه، بلکه از پدران مسلمان آنان که هیچ‌یک از واجبات احکام دینی را به فرزندان خود نمی‏آموزند و هرگاه فرزندانشان درصدد تعلیم مسائل دینی باشند، آنان را از این امر بازمی‌دارند و به ناچیزی از امور مادی درباره آنان قانع هستند. من از این قبیل مردم بری و بیزارم و آنان نیز از من بیزارند».

پژوهشگر مؤسسه آموزش عالی حوزوی حضرت آمنه(س) تصریح می‌کند: ناهمگونی قول و فعل در امور دینی خانواده نیز به تربیت دینی فرزندان آسیب فراوانی وارد می‌کند، چرا که فرزند با الگوبرداری از رفتارهای والدین بسیاری از آداب دینی و معاشرت را می‌آموزد. اگر والدین در نماز پایبندی نداشته باشند، فرزند نیز بدان اهمیت نمی‌دهد. قرآن کریم در نکوهش چنینی رفتاری درآیات 2 و 3 سوره صف می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا سخنی می‌گویید که عمل نمی‌کنید، نزد خدا بسیار موجب خشم است سخنی بگویید که عمل نمی‌کنید». اگر نوجوانان شاهد این ناهمگونی والدین باشند، باورها و اعتقادات دینی آنان تضعیف شده و سخنان والدین اثر ندارد؛ یعنی اگر والدین فرزند خود را به راست‌گویی سفارش کنند، درحالی‌که خود دروغ بگویند، این رویکرد سبب عدم اعتماد نوجوانان در دیگر مؤلفه‌ها و آموزه‌ها نسبت به والدین می‌شود.

تربیت اجتماعی کودک قبل از تولد

خانم ایزانلو تصریح می‌کند: سرآغاز تربیت، به‌ویژه تربیت دینی در تثبیت و تقویت باورها و اعتقادات دینی را باید سال‌ها پیش از تولد فرزند در نظر گرفت و والدین با مؤدب ساختن خود به آداب و تعالیم دین، فرزندان را در پیمودن این راه پر فراز و نشیب یاری دهند. این مهم حاصل نخواهد شد مگر با صبر و استقامت، همراهی و همگامی والدین با یکدیگر، رعایت اصول دین و نظارت شایسته و متناسب با حالات و شرایط سنی و روحی فرزندان. بدون شک، آنچه ناملایمات و سختی‌های این راه جانکاه را گوارا می‌سازد، مصونیت فرزندان از هر نوع آسیب اخلاقی و مقاومت در برابر انحرافات و تربیت فرزند صالح است که این امر والدین موجب تقویت و تثبیت باورها و اعتقادات در نوجوانان می‌شود.