بررسی اتفاق‌های تاریخی نشان می‌دهد شهر مقدس مشهد و بارگاه مطهر امام رضا(ع) همواره کانونی برای مبارزه مردم علیه استبداد و استکبار بوده و مبارزات مردم مشهد در دوران استبداد صغیر، مخالفت با اقدام‌های رضاخان پهلوی، قیام مردم مشهد در واقعه مسجد گوهرشاد، مبارزات مردم این شهر علیه رژیم منحوس ستمشاهی در دوران مبارزات انقلاب اسلامی ملت ایران به رهبری امام خمینی(ره) و... نمونه‌هایی از حضور مردم مشهد در این وقایع با محوریت بارگاه مطهر رضوی و به عنوان کانون اصلی این مبارزات به شمار می‌آیند. در این میان دوران هشت سال دفاع مقدس یکی از این مقاطع تاریخی و زمانی بوده و بارگاه مطهر امام هشتم(ع) به عنوان مرکز و جایگاهی برای حضور نیروهای مردمی و رزمندگان اسلام برای اعزام به جبهه‌های نبرد حق علیه باطل مطرح بوده است. به مناسبت فرارسیدن هفته بزرگداشت هشت سال دفاع مقدس، به سراغ «مهدی حسامی» کارشناس اسناد تصویری در مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی رفتیم و او به بیان برخی از موضوعات مرتبط با جایگاه بارگاه مطهر رضوی به روایت برخی از عکس‌ها از شهر مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) از آن دوران پرداخته است. وی کارشناس ارشد رشته تاریخ تشیع بوده و 25 سال سابقه فعالیت در مرکز اسناد آستان قدس رضوی را دارد.

جایگاه و محوریت بارگاه مطهر رضوی در فعالیت‌های انقلابی و ضداستکباری

اگر از نقش‌آفرینی بارگاه مطهر رضوی و مردم مشهد در مبارزات ضداستبدادی و ضداستکباری در دوران استبداد صغیر، مخالفت‌ها و مبارزات با حکومت رضاخان پهلوی، حضور مردم مشهد در قیام مسجد گوهرشاد و... بگذریم، آن گاه باید به محوریت حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) در فعالیت‌های سیاسی دوران انقلاب اسلامی ایران می‌رسیم. این محوریت، شهر مقدس مشهد را به یکی از پایگاه‌های مذهبی و انقلابی ایران در دهه‌های 40 و 50 شمسی مبدل کرد، به گونه‌ای که سهم مردم این شهر در رسیدن ملت ایران به استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی، ستودنی است. فعالیت گروه‌ها، احزاب، علمای صاحب‌ نام و اندیشمندان انقلابی در حوادث این سال‌ها، به مشهد جایگاه ویژه‌ای در تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی با مرکزیت و محوریت حرم مطهر امام هشتم(ع) بخشید.

حرم مطهر امام رضا(ع) و دوران دفاع مقدس

هفته دفاع مقدس یادآور رشادت‌ها، شجاعت‌ها، جانفشانی‌ها و دلاورمردی‌های سلحشورانی است که در راه دفاع از شریعت، مکتب و تمامیت ارضی کشور، برگ زرین دیگری به دفتر پرافتخار آزادگی، استقلال و سربلندی ملت سرافراز ایران افزودند.

تاریخ دفاع مقدس سرشار از ثبت صحنه‌ها و لحظات به یاد ماندنی از اعزام رزمندگانی است که پیش از اعزام به جبهه‌های نبرد حق علیه باطل، به زیارت بارگاه مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) می‌آمدند و آخرین زیارت خود را در حالی در این آستان ملکوتی انجام می‌دادند که چشم به عنایت‌های کریمانه این امام رئوف(ع) دوخته بودند.

بر اساس اسناد و مدارک به جای مانده از دوران دفاع مقدس، بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) به عنوان مرکز و جایگاهی برای اعزام رزمندگان (به ویژه رزمندگان مشهدی و خراسانی)، تشییع پیکر مطهر شهدا، محلی برای دیدار رزمندگان اسلام، مرکزی برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی و کانونی برای انتقال فرهنگ جبهه و مقاومت به زائران و مجاوران این آستان مبارک مطرح بوده است. آن روزها رزمندگان دلاور سپاه اسلام برای اعزام به جبهه‌های نبرد علیه دشمن و رخصت طلبیدن از امام رضا(ع) به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شدند.

اگر به تاریخ دوران دفاع مقدس و اعزام رزمندگان مشهدی و خراسانی به مناطق جنگی نگاهی بیندازیم، به عبارت‌های پرمعنایی از جمله «فرستادگان رضا(ع)» و... برمی‌خوریم. در بیان خاطرات خانواده شهدا و بررسی برخی از دستنوشته‌های به جا مانده از شهیدان با این موضوع مواجه می‌شویم که بسیاری از رزمندگان دوران هشت سال دفاع مقدس و شهدای مدافع حرم، برات شهادت را از توسل به امام هشتم(ع) گرفتند. آنانی که با توسل به امام مهربانی‌ها، خاضعانه طلب شهادت کردند تا از جوار رضای آل محمد(ع) به رضای الهی برسند و «...عند ربهم یرزقون...» شوند.

یادی از دفاع مقدس به روایت قاب تصویر

سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به عنوان تشکیلاتی مستقل و معتبر، وظیفه خود می‌داند به اسناد انقلاب اسلامی و دوران هشت سال دفاع مقدس که بهترین شاهد برای اصالت‌ دادن به نظام مقدس جمهوری اسلامی و ارزش‌های انقلابی آن است توجه ویژه‎ای داشته باشد.

یکی از منابع و اسناد مرتبط با دوران دفاع مقدس، مجموعه‌ای از عکس‌های مرتبط با این دوران است که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اسناد به تعداد حدود هزار قطعه (عکس آنالوگ) و فایل دیجیتالی با تنوع بسیار بالایی بوده که موضوعات مختلفی از جمله اعزام و بدرقه رزمندگان به جبهه‌ها، عکس‌های مربوط به مناطق مختلف جنگی دوران دفاع مقدس، تشییع پیکر مطهر شهدای دوران دفاع مقدس، مدفن شهدای گمنام، غبارروبی مزار شهدا و ادای احترام اقشار مختلف مردم به شهدا، ادوات و تجهیزات نظامی و جنگی، عکس‌های یادگاری مربوط به رزمندگان در جبهه‌ها، عکس‌هایی از حضور رهبر معظم انقلاب در جبهه‌ها، پاکسازی مناطق جنگی آسیب‌دیده، تجمع رزمندگان در حرم مطهر امام رضا(ع) پیش از اعزام به جبهه‌ها، عکس‌های زائران و راهیان نور، کمک‌های مردمی به جبهه‌ها، استقبال مردم از آزادگان، حضور اقشار مختلف در جبهه‌ها از نوجوان گرفته تا افراد کهنسال، همکاری و همیاری زنان در دوران دفاع مقدس، برگزاری مراسم مذهبی، برگزاری دعا و مداحی رزمندگان در جبهه‌ها، مراسم رژه و بزرگداشت هفته دفاع مقدس، آموزش‌های نظامی رزمندگان و فعالیت‌های آستان قدس رضوی در بازسازی شهر هویزه و... را شامل می‌شود.

ضمناً منابع اهدایی این عکس‌ها از سوی مردم، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، برخی از اشخاص مصاحبه شونده در بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد آستان قدس، برخی از رزمندگان و آزادگان دوران دفاع مقدس، برخی از روزنامه‌ها و مطبوعات (مانند روزنامه قدس و...) بوده که بر حسب ارادت و علاقه آنان به آستان مبارک امام هشتم(ع)، به مرکز اسناد این آستان ملکوتی اهدا شده است.