به تدریج توسعه حرم و گسترش موقوفات و نذورات بسیار زیاد شیفتگان آن امام همام موجب شد تا افرادی تصدی و اداره امورات حرم مطهر رضوی را به عهده بگیرند.
اسناد و روایت‌های تاریخی حاکی از آن است که نخستین متصدی اداره امور بقعه متبرکه «حسین بن علی بن صاعد بربری» در قرن سوم هجری بود و پس از آن تا دوره صفویه، نقبای سادات موسوی و رضوی سرپرست امور حرم بودند. در هر دوره‌ای از متصدی اداره امور حرم با عنوان خاصی یاد می‌شد. چنان که این منصب تا دوره صفویه عنوان «نقیب» و سپس تا دوره افشاریه «متولی»، در زمان قاجاریه «متولی‌باشی» و در عصر پهلوی «نایب‌التولیه» و پس از انقلاب اسلامی هم «تولیت» نامیده شد.
در دوره صفویان و با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، حرم مطهر مورد توجه بیشتری قرار گرفت. در همین عصر مقدمات تشکیلات اداری و مالی آستان قدس رضوی پایه‌ریزی شد و در طول این دوره ۳۰ نفر عهده‌دار این منصب بودند. در دوره افشاریه با توجه به اینکه حکومت نادر در خراسان شکل گرفت، بر اهمیت مشهد افزوده و حرم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد.
در طول دوره افشاریان نیز ۱۰ نفر تصدی اداره حرم مطهر را در اختیار داشتند. دوره قاجار نیز که ایران از نظر سیاسی در حال گذار بود، ۴۲ متولی به امور حرم رسیدگی کردند، اما در ۱۰۰ سال اخیر، تصدی منصب تولیت دارای نکات قابل توجهی است.

تفاوت مبنایی
همزمان با روی کار آمدن رضاخان، ساختار اداری، القاب، عناوین، تشکیلات و متصدیان آستان قدس دچار تغییر شد.
تحلیل دوره پهلوی و مقایسه آن با دوران جمهوری اسلامی، نوع نگاه حاکمیت وقت به این منصب، عزل و نصب‌ها و شیوه عملکرد یک قرن اخیر، تفاوت‌های مبنایی در این دو دوره را به خوبی تبیین می‌کند که در ادامه به مواردی از این مقایسه پرداخته می‌شود.
از آنجا که مباحث اعتقادی و ارادت به اهل بیت(ع) در میان ایرانی‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد و با توجه به وجود مضجع شریف امام رضا(ع) در مشهد؛ در دوران پهلوی با شناخت حساسیت منصب تولیت حرم مطهر رضوی و با وجود اینکه در طول تاریخ عموماً به اداره‌کنندگان مستقیم حرم متولی اطلاق می‌شد، رضاخان این منصب را به خود اختصاص داد و برای انجام امور اداره حرم نایب‌التولیه منصوب کرد، اما با پیروزی انقلاب اسلامی و قرار گرفتن فقیه جامع‌الشرایط در رأس حاکمیت کشور، منصب تولیت دوباره در اختیار اداره‌کنندگان حرم قرار گرفت.

حق‌التولیه
در دوران پهلوی متصدیان حرم هیچ کدام از رجال مذهبی و معتقد نبودند و عمدتاً افراد سیاسی، نظامی و سرسپرده به خاندان پهلوی برای منصب نایب‌التولیه انتخاب می‌شدند، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تولیت حرم مطهر از میان روحانیون برجسته و علمای شاخص توسط
ولی فقیه معرفی می‌شود.
در دوره پهلوی اول، همه ساله مبلغ حق‌التولیه مشخص و به رضاخان به عنوان متولی حرم رضوی تقدیم می‌شد. در دوران ۳۷ساله حکومت محمدرضا نیز هر سال بابت حق‌التولیه، آستان قدس مبالغی را به وی پرداخت می‌کرد و محل هزینه شدن این وجوه نامشخص بود، اما در دوران جمهوری اسلامی، حق‌التولیه، ‌صرف توسعه اماکن متبرکه و انجام فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی حرم مطهر و اماکن متبرکه می‌شود.

ثبات مدیریت
در دوره پهلوی و در مدت حدود پنجاه سال، ۱۹ نایب‌التولیه منصوب شدند، اما در بیش از ۴۰ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سه شخصیت به عنوان تولیت معرفی شده‌اند.
در ۱۰۰ سال گذشته، آستان قدس شاهد نگاه‌های متفاوتی بوده است. در دوره پهلوی صرفاً نگاه درآمدزایی شخصی به آستان قدس وجود داشت و تمام فعالیت‌های مذهبی در مسائل عبادی فردی خلاصه می‌شد، اما پس از انقلاب، شکوفایی غیرقابل تصوری در آستان قدس صورت گرفت؛ گسترش فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی، تنوع‌ فعالیت‌های علمی، ایجاد فضاهای آموزشی، اجرای برنامه‌های مذهبی و تبلیغی، توجه ویژه به تعالیم قرآنی و ورود به عرصه‌های سیاسی و اجتماعی در ۴۰ سال اخیر با هیچ دوره‌ای قابل مقایسه نیست.

توجه به حفظ موقوفه و محرومیت‌زدایی
با توجه به اینکه تصدی امور حرم پس از پیروزی انقلاب اسلامی به روحانیون و فقها واگذار شد، آن‌ها کوشش‌های بسیاری در حفظ رقبات و موقوفات امام رضا(ع) داشته‌اند. حال آنکه در دوران پهلوی هر از گاهی موقوفات حضرت با عناوین ساختگی در اختیار وابستگان رژیم قرار می‌گرفت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد تلاش و خدمت‌رسانی به زائران و مجاوران بارگاه مقدس رضوی و توجه به مستمندان و مستضعفان هستیم، حال آنکه در دوره پهلوی اساساً به این موضوع، اهمیتی داده نمی‌شد.
با اوج‌گیری نهضت امام خمینی(ره) و به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حرم مطهر رضوی کانون تحولات سیاسی و اندیشه اسلام ناب به شمار می‌رود. توجه تولیت فقید به کمک‌رسانی به جبهه‌های دفاع مقدس، اعزام نیرو با محوریت حرم مطهر رضوی در دوران دفاع مقدس و پس از آن، برگزاری مناسک مذهبی و نمازهای عبادی سیاسی جمعه، برگزاری جلسات سیاسی و بصیرت‌افزایی، انجام فعالیت‌های متنوع فرهنگی و اجتماعی، همه حاکی از توجه به پایگاه بودن حرم مطهر برای انقلاب اسلامی بوده است.

خبرنگار: مرتضی انفرادی