محمدحسین مروج کاشانی/

 وقف و نذر از جمله مفاهیمی هستند که پایه منابع مالی و دارایی‌های بزرگ‌ترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام یعنی آستان قدس رضوی را تشکیل می‌دهند و بسیاری از عاشقان و دلباختگان امام هشتم حضرت اباالحسن الرضا(ع) در اعصار و ادوار مختلف تاریخی، بسیاری از اموال و داشته‌های مادی و معنوی خود را به لحاظ ارادت به این آستان ملکوتی، وقف حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) کرده‌اند که این نشان از اخلاص و ارادت وصف‌ناپذیر آنان در این عمل خداپسندانه دارد.

به همین بهانه به سراغ مدیر مرکز توسعه و نظارت بر نذورات و موقوفات آستان قدس رضوی رفتیم و از او درباره برخی از پرسش‌های مطرح در زمینه موقوفات آستان قدس رضوی پرسیدیم. علیرضا اسماعیل‌زاده در همان شروع ساعات کار اداری در اتاق کار خودش در طبقه فوقانی صحن آزادی حرم مطهر امام رضا(ع) پذیرای ما بود و با حوصله به پرسش‌هایمان پاسخ گفت.

آقای اسماعیل‌زاده! وقف با نذر چه تفاوتی دارد؟

وقف حبس مال و مصرف عایدی آن در اجرای نیت واقف است اما در نذر، شخص خود را متعهد و ملزم به انجام کاری می‌کند که در اصل، تکلیف و الزامی در قبال آن نداشته است. پس با این توضیح در وقف باید اصل مال و موجودیت آن حفظ شود و منافع و عایدی آن در راه اجرای نیت واقف مصرف شود، اما در نذر اصل تحصیل نذر(نقدی و غیرنقدی) مطرح است که در راه اجرای نیت ناذر(نذرکننده) مصرف شود.

منابع انجام فعالیت آستان قدس رضوی صرفاً از محل نذورات است؟

نذورات، بخشی از این منابع را تشکیل می‌دهند. منابع انجام فعالیت آستان قدس رضوی هم از محل عواید موقوفات است و هم نذورات.

با توجه به اینکه آستان قدس رضوی به عنوان بزرگ‌ترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام مطرح است، آیا تولیت همه موقوفات این آستان، با متولی آستان قدس رضوی است یا خیر؟

تمام منابع انجام فعالیت آستان قدس رضوی از محل عواید موقوفات و نذورات است و اینکه اداره همه موقوفات برعهده تولیت آستان قدس رضوی باشد، این گونه نیست، بلکه تعیین متولی و ناظر برعهده واقفان است که در موارد مسئولیت اداره موقوفات آستان قدس رضوی مطابق نظر واقف برعهده تولیت آستان قدس قرار می‌گیرد، اما مواردی هم داریم که متولی موقوفه منصوص از طرف واقف است و ارتباط این گونه موقوفات با آستان قدس رضوی به جهت موقوف علیهم و یا ناظر(نظارت‌کننده) بودن آن است.

عمده موارد مصرف عواید موقوفات آستان قدس رضوی در چه زمینه‌هایی است؟

براساس بازنویسی متون موقوفات آستان قدس رضوی در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران که به منظور ساماندهی و شفاف‌سازی مصرف عواید موقوفات انجام شد ۲۶ سرفصل مهم در این زمینه شناسایی شد که مواردی مانند: روشنایی و سوخت حرم مطهر، دارالشفاء و بیمارستان‌ها، خدام، کفشداران، دربانان، حفاظ، فراشان و مؤذنان، مهمانسرا و اطعام، سوگواری و روضه‌خوانی، برگزاری مراسم تعزیه‌داری برای ائمه اطهار(ع)، فقرا و مستمندان، فرش حرم مطهر، سادات، طلاب و اهل علم، تنظیف و تعطیر(عطرافشانی) حرم مطهر، توسعه و تعمیرات بیوتات متبرکه حرم مطهر، برگزاری مراسم جشن و سرور در اعیاد مذهبی و... از جمله مواردی به شمار می‌رود که مطابق نیات واقفان مصرف می‌شود.

ضمناً مصرف عواید برخی از موقوفات آستان قدس رضوی برابر وقف‌نامه‌ها و دو طومار علیشاهی و عضدالملک، به جهت مطلق، خرج مصالح و مصارف آستان قدس رضوی می‌شود که این کار براساس برنامه سالانه با تأیید تولیت آستان قدس رضوی انجام می‌پذیرد.

گفتید که عواید موقوفات به جهت مطلق، خرج مصالح و مصارف آستان قدس می‌شود. این مصالح براساس چه اصول و قواعدی تعیین می‌شود؟

مطابق اسناد موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اعصار و دوره‌های خیلی قبل (حدود سال ۱۲۰۸ هجری قمری)، حتی پیش از آنکه در کشور ایران نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌نویسی وجود داشته باشد، آستان قدس رضوی دارای نظام تنظیم بودجه موقوفاتی بوده که در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران این نظام همراه با توسعه سازمانی و اداری و با علم و دانش روز همراه شده و نظام بودجه‌نویسی آستان قدس رضوی به طور بسیار منظم توسعه یافته است.

هر ساله پیش از پایان سال، برای سال آینده، براساس برنامه‌های اجرایی و عواید موقوفات، گزارش بودجه جامع آستان قدس رضوی در یک فرایند کامل در ستاد بودجه آستان قدس رضوی تدوین و در نهایت پس از تأیید تولیت آستان قدس رضوی در هیئت محترم امنای این نهاد مقدس برای اجرا ابلاغ می‌شود. بر همین اساس، تمامی فعالیت‌های آستان قدس رضوی در چارچوب بودجه‌بندی فوق که یک نظام بودجه عملیاتی و مبتنی بر برنامه‌های مشخص، روشن و مطابق نیات واقفان و فصول ۲۶ گانه است، انجام می‌پذیرد.

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران(یعنی در ۴۰ ساله اخیر) توسعه‌ها و فعالیت‌های زیادی در موارد مختلف مانند توسعه حرم مطهر، توسعه در بخش‌های درمان و بهداشت، آموزش، عمرانی و... انجام شده است، آیا منابع و بودجه این فعالیت‌ها در همان چارچوب بودجه‌نویسی مزبور تعیین شده است؟

در سایه مدیریت موفق اسلامی، فعالیت‌های زیادی در چارچوب برنامه‌ریزی و بودجه مصوب سالانه آستان قدس رضوی انجام شده و تمامی فعالیت‌های مزبور منابع آن از محل عواید موقوفات و نذورات تأمین شده و مطابق قانون وقف مندرج در قانون مدنی، دارایی‌های ایجادی از محل عواید موقوفات در حکم وقف است و به دو قسمت تقسیم می‌شود که عبارتند از موقوفات انتفاعی و منفعتی. موقوفات انتفاعی مانند: دانشگاه‌ها، مدارس، بیمارستان، فضای ملکوتی حرم مطهر و مؤسسه‌های فرهنگی و... که از اصل موقوفه بهره‌برداری می‌شود، ولی در موقوفات منفعتی از عواید آن موقوفات استفاده می‌شود مانند: شرکت‌ها و مؤسسه‌های اقتصادی ایجاد شده در آستان قدس رضوی.

اما برخی از املاک و اراضی موقوفه آستان قدس رضوی در اختیار دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی است. حقوق این موقوفات چگونه استیفا می‌شود؟

از پیش از انقلاب اسلامی ایران برخی از دستگاه‌های اجرایی، املاک و اراضی موقوفه ‌آستان قدس رضوی را در اختیار گرفته و در آن مستحدثات ایجاد کرده‌اند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در دو مرحله در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۴ توافقاتی با دولت‌های محترم جمهوری اسلامی ایران انجام و تکلیف عمده این املاک و اراضی موقوفه که در اختیار دستگاه‌های دولتی است با تنظیم صورتجلسه با هر دستگاه مشخص و تعیین تکلیف شد به گونه‌ای که حق تقدیمی این املاک و اراضی براساس گزارش‌های کارشناسی، در سال گذشته حدود ۸۰۰ میلیارد تومان با دولت جمهوری اسلامی ایران تسویه شد و اقدامات برای تسویه مابقی مبالغ مطالبه از دولت در دست اجراست و آنچه مهم است این مطلب است که با همکاری سازمان برنامه و بودجه و وزارت امور اقتصادی و دارایی و دستگاه‌های اجرایی تعیین تکلیف عمده املاک و اراضی موقوفه آستان قدس رضوی در اختیار دستگاه‌های دولتی به طور شفاف و روشن در حال انجام است و در این زمینه دولت هم همکاری خوبی با این آستان ملکوتی داشته است.

در حال حاضر و با توجه به نیازهای زائران چه زمینه‌ها و مواردی برای وقف‌های جدید وجود دارد؟

 بر اساس حکم صادره از سوی رهبر معظم انقلاب در انتصاب تولیت فعلی و سابق آستان قدس رضوی و براساس نیات واقفان، سمت و سوی روشن‌تری برای فعالیت‌های آستان قدس رضوی ارائه و تعریف شده است. به گونه‌ای که واقفان محترم بیشتر نیات خود در زمینه وقف را در جهت منشور مشخص شده از سوی رهبر معظم انقلاب در انتصاب تولیت فعلی و سابق معطوف کرده‌اند که مواردی مانند: فعالیت‌های فرهنگی در حرم مطهر رضوی و استان‌ها، توجه به مجاوران و زائران (به ویژه محرومان و مستضعفان)، توسعه فعالیت‌های عمرانی، افزایش مجتمع‌های رفاهی بین‌راهی، توسعه فعالیت‌های مهمانسرای آستان قدس رضوی، توسعه فضاهای زیارتی و حفظ میراث فرهنگی حرم مطهر و... از جمله مواردی است که واقفان جدید مورد عنایت و توجه بیشتری قرار می‌دهند؛ همت و تلاش مدیریت عالی آستان قدس رضوی و همه مدیران و مسئولان این نهاد مقدس حفظ و نگهداری موقوفات متعلق به آستان ملکوتی حضرت رضا(ع) و اجرای دقیق نیات واقفان مطابق متون وقف‌نامه‌ها و موازین شرعی و قانونی است.