مرحوم آیت الله محمدعلی ناصری از اساتید اخلاق حوزه در یکی از دروس اخلاق خود به موضوع «انسان چه مسئولیت‌هایی دارد و چه کسانی بر گردن انسان حق دارند» پرداختند که متن آن بدین شرح است:

مسئله «حقوق»، بحث مفصلی است. از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در زمینه اینکه انسان چه مسئولیت‌هایی دارد و چه کسانی بر گردن انسان حق دارند، روایات زیادی وجود دارد.

امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق خود، حقوق مختلف را بیان می‌کنند. در این رساله، دسته‏ بندی حقوق و مراتب اولویت‏ ها رعایت شده است:

۱. حق خدا بر انسان: بزرگترین حقوق خداوند بر تو حقی است که آن ذات مقدس به عنوان حق خود رعایت آن را برتو واجب نموده است؛ حقـی که اصل حقوق است و از آن حقـوق دیـگر منتشر می‏شود. حق خدا بر گردن انسان قابل شمارش نیست و هیچ کس حتی پیامبر نمی‌تواند حق خدا را ادا کند، چون هر آنچه که انسان دارد از خداست. حق بزرگ خدا بر انسان آن است که او را بپرستد؛ لذا پیامبر اکرم (ص) به قدری مشغول عبادت بودند که از کثرت آن، پاهای مبارکشان ورم کرده بود، آیه نازل شد که: «مَا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی»؛ ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که (از کثرت عبادت خدا و جهد و کوشش در هدایت خلق) خویشتن را به رنج درافکنی؛ در همان حال پیامبر فرموند: «مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِک»‏؛ ما تو را آن گونه که حق عبادت تو است پرستش نکردیم!

۲. حقِ نبی اکرم (ص) و اوصیای ایشان.

۳. حقِ نفس: این حقوق از سر تا نوک پای انسان را شامل می‏شود و باید حقوق آن‏ها را ادا کنیم.

لذا حضرت امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‌فرمایند: «هَلَکَ امْرُوٌ لَمْ یَعْرِفْ قَدْرَهُ»؛ هر کس که قدر خود را نشناسد هلاک می‌شود.

روایت است که: «رَحِمَ اَللَّهُ اِمْرَءً أَعَدَّ لِنَفْسِهِ وَ اسْتَعَدَّ لِرَمْسِهِ وَ عِلْمَ مِنْ أَیْنَ وَ فِی أَیْنَ وَ إِلَی أَیْنَ»؛ خدا رحمت کند آن کسی را که بداند از کجا آمده، برای چه آمده و به کجا می‌رود.

خداوند متعال نعمت‏های فراوانی از جمله نعمت زندگی به ما بخشیده و بلاهای زیادی را از جان ما دور کرده است. چگونه می توانیم حق او را ادا کنیم؟ اگر یک نفر محبتی به ما بکند تا آخر عمر ممنونش هستیم و فراموش نمی‏کنیم؛ اما از خداوند متعالی که این همه به ما نعمت داده و احسان کرده، طلبکار هستیم و معصیت هم می‌کنیم.

خداوند یک برنامه برای سعادت، تکامل، حیات ابدی و نعمت‌های غیرمتناهی را برای ما تعیین کرده که عمل به آن به نفع خودمان است و این تنها خواسته او از ماست.

امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «مَن لَم یَعرِفْ نَفسَهُ بَعُدَ عَن سَبیلِ النَّجاةِ و خَبَطَ فی الضَّلالِ و الجَهالاتِ»؛ هرکه خود را نشناخت، از راه نجات دور افتاد و در وادی گمراهی و نادانی‏ها قدم نهاد.

۴. حق اعضا و جوارح: تمام اعضا و جوارح انسان اعم از چشم، گوش، زبان، دست، پا و... بر گردن انسان حق دارند و واجب است که حق آنها رعایت شود:

• حق چشم آن است که آن را به حرام و جایی که خدا نهی کرده به‏کار نگیری.
• حق گوش آن است که هر آنچه را که خداوند امر کرده بشنود و از هر آنچه که نهی کرده دوری کند. ساز و آوازها برای اعصاب انسان ضرر دارد و منجر به ضعف اعصاب می‌شود، در این زمینه آیات قرآنی و روایات متعددی از اهل بیت علیهم‏السلام وارد شده است.

اگر کسی غیبت کرد حق نداری بشنوی، گناهِ شنونده غیبت مثل گوینده آن است و در آن شریک است؛ چون اگر او شنونده نبود، گوینده هم به غیبت ادامه نمی‌داد، پس اگر کسی غیبت و یا فحاشی می‌کند گوش نده.

بنابراین، باید اعضا و جوارح را در آن مسیری که حضرت حق امر کرده به کار بگیریم.

۵. حقِ پدر و مادر: خداوند سفارش کرده که حقوق والدین را رعایت کنیم و در آیات متعدد قرآنی خداوند متعال به صراحت به احترام پدر و مادر سفارش کرده است:

در آیه ۳۲ سوره مریم می‌فرماید: «و َبَرًّا بِوَالِدَتِی وَلَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّارًا شَقِیًّا»؛ حضرت عیسی علیه السلام می‌فرماید که من بعد از مراتب توحید، از طرف خدا مامور شدم که به مادرم احسان بکنم.

در آیه ۱۴ سوره مریم می‌فرماید: «وَ بَرًّا بِوَالِدَیْهِ وَلَمْ یَکُن جَبَّارًا عَصِیًّا»؛ یحیی در حق پدر و مادر خود بسیار نیکوکار بود و هرگز ستم نکرد و معصیت خدار را مرتکب نگردید.

در آیه ۸ سوره عنکبوت می‌فرماید: «وَ وَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا»؛ و ما به آدمی سفارش کردیم که در حق پدر و مادر خود نیکی کند.

در آیه ۱۴ سوره لقمان می‌فرماید: «أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ»؛ شکر من و شکر پدر و مادرت بجای آور.

لذا خداوند، پیامبر، امام و پدر و مادر بر انسان ولایت دارند و انسان باید مطیع امر آن‏ها باشد، در غیر واجبات و محرمات، در مستحبات و مکروهات پدر ولایت دارد. پس اگر خواستی روزه مستحبی بگیری اگر پدرت راضی نباشد حق نداری بگیری، می‌خواهی کربلا بروی اگر پدرش راضی نباشد نمی‌توانی و اگر رفتی باید نمازت را کامل بخوانی. این حقی است که خدای تو تعیین کرده و ما از آن غافلیم.

باید در مقابل پدر مادر خود خاک باشید و متواضعانه با آنها برخورد کنید. تا زمانی‏که پدر و مادر زنده هستند قدر آنها را بدانید و به آنها نیکی کنید، کفش‌هایشان را جفت کنید و دست و پایشان را ببوسید که همه این‌ها به نفع شماست.

جوانی نزد پیامبر اکرم (ص) آمد و گفت: یا رسول الله هر گناهی که فکرش را بکنید من انجام داده‏ام، حال چه کنم که خداوند مرا ببخشد؟

پیامبر فرمودند: آیا پدر و مادرت در قید حیات هستند؟

عرض کرد: مادرم از دنیا رفته اما پدرم زنده است.

پیامبر فرمودند: به درگاه الهی توبه کن و به پدرت نیکی کن که به واسطه دعای پدرت خداوند گناهان تو را می‌آمرزد.

زمانی که جوان رفت، پیامبر به اصحاب خود فرمودند: ای کاش مادرش زنده بود که اگر مادرش دعا می‌کرد برایش بهتر بود. به این معنا که اگر به پدر و مادر خود نیکی کند به واسطه نیکی به پدر و مادر توفیق توبه به انسان دست می‌دهد.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: اگر می‌خواهی خداوند از تو راضی باشد پدر و مادرت را از خود راضی کن؛ چراکه اگر پدر و مادرت از تو راضی باشند، بدان که خداوند نیز از تو راضی است.