تکریم سالمندان و احترام ویژه به آنان از آموزه‌های روشن فرهنگ اسلامی بوده که در آیات و روایات بسیاری به آن توصیه شده است. معروف‌ترین آیه در این زمینه، آیه۲۳ سوره اسراست که می‌فرماید: «به پدر و مادر نیکی کنید. هر گاه یکی از آن دو یا هر دو آن‌ها نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آن‌ها روا مدار و بر آن‌ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو». این گرامیداشت نزد پیامبر(ص) چنان اهمیت دارد که برای جلب توجه مردم به آن فرمود: «احترام به پیران امت من، گرامیداشت من است» و در سخن دیگری اهمیت این احترام را بالاتر برده و فرمود: «احترام به مسلمان سالخورده، احترام به خداوند است».

تکریم‏ بزرگ‌تر به‌ویژه اگر پدر و مادر باشند در اسلام جایگاه بلند و شگفت‌آوری دارد، به‌طوری که پس از دعوت به توحید، نخستین خواست خداوند متعال از انسان، نیکی کردن به این دو وجود نازنین است. دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه نگاه دقیق‌تری به شیوه رفتار با والدین از نظر اهل‌بیت(ع) دارد. امام سجاد(ع) در یکی از زیباترین فرازهای این دعا از خداوند می‌خواهد هیبت و شکوه پدر و مادر را به‌سان هیبت و شکوه پادشاهان خودکامه در دلش قرار دهد و از آن بیمناک باشد و در عین حال همچون مادری مهربان به آن‌ها نیکی کند.

نام گرفتن امروز در تقویم‌ رسمی کشور به نام روز سالمندان بهانه‌ای شد تا با حجت‎‌الاسلام دکتر غلامرضا معارفی به گفت‌وگو بنشینیم و از اهمیت دورانی بشنویم که باید سرآغاز بهره‌وری از یک عمر تجربه باشد، نه فراموشی و به انزوا کشاندن فرد.

پیر شدن، سنت تغییرناپذیر الهی است

دکتر معارفی در ابتدای گفت‌وگو با بیان اینکه خداوند کل نظام هستی و شئونات این عالم را با قوانینی اداره می‌کند که در ادبیات دینی و قرآنی به آن، سنت‌های الهی گفته می‌شود، می‌گوید: خداوند در برخی سوره‌های قرآن کریم مانند آیه33 سوره فتح، آیه137 سوره آل‌عمران یا آیه43 سوره فاطر به این سنت‌ها اشاره کرده است. این سنت‌ها که قابل تغییر و دگرگونی نیستند به دو شکل وجود دارند. برخی، سنت‌های مشروط‌اند که با رفتار ما در ارتباط هستند. مانند سنت ازدیاد نعمت که در آیات قرآن کریم داریم اگر کسی شکر نعمتی را بجا بیاورد، خداوند آن نعمت را برای او افزایش می‌دهد. برخی دیگر از سنت‌ها هیچ ارتباطی با رفتار آدمیان ندارد. آن‌ها سنت مطلق الهی هستند و خداوند در نظام هستی برای تمامی انسان‌ها بدون هیچ استثنایی جاری می‌کند. مانند نظام امتحان یا سنت هدایت که خداوند در آیه50 سوره طه به آن اشاره کرده است.

او تصریح می‌کند: یکی از این جریان‌های عمومی و طبیعی در نظام خلقت انسان که مطلق است و ارتباطی با رفتار ما ندارد، سنت پیری و کهنسالی است. خدای رحمان در آیات متعددی از قرآن کریم مانند آیه67 سوره غافر، آیه70 سوره نحل، آیه 4 سوره مریم، آیه5 سوره حج، آیه68 سوره یاسین و... به سنت پیری انسان‌ها در خلقت عالم اشاره می‌کند. با سپری شدن دوران کودکی، نوجوانی و جوانی؛ فصلی به‌صورت سنت الهی جاری می‌شود که به آن پیری یا سالمندی گفته می‌شود.

نگاه دینی به سالمندان کرامت‌آفرین است

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: نحوه برخورد و موضع‌گیری ما در مقابل سنت پیری و کهنسالی مهم است. باید بپذیریم این سنت، طبیعی، عمومی و قطعی است و قدرت مقابله با آن را نداریم. شاید بتوانیم با استفاده از برخی دانش‌ها، علوم پزشکی، تغذیه و... پیری را به تأخیر بیندازیم اما رفتن به سمت آن قطعی است. نخستین گام برای خود فرد سالمند و افرادی که با او در ارتباط هستند، پذیرش این سنت الهی است. در مباحث روان‌شناسی هم برای رسیدن به آرامش به این پذیرش تأکید شده است.

او با اشاره به آیه9 سوره مبارکه احقاف بیان می‌کند: در این آیه آمده «یا رسول‌الله بگو من از بین رسولان، اولین پیغمبر نیستم که تازه در جهان آوازه رسالت بلند کرده باشم تا تعجب و انکار کنید و نمی‌دانم با من و شما عاقبت چه می‌کنند؟ من جز آنچه بر من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم و جز آنکه با بیان روشن، خلق را آگاه کنم و از خدا بترسانم وظیفه‌ای ندارم». پیام اصلی این است که موقعیت‌ها و شرایط مهم نیست بلکه نحوه مواجهه و موضع‌گیری ما در آن موقعیت تعیین‌کننده است تا احساس پیروزی داشته باشیم. پیری هم یکی از آن موقعیت‌هایی است که برای ما پیش می‌آید و مهم است چطور با آن برخورد کنیم.

حجت‌الاسلام معارفی می‌افزاید: در نگاه سطحی، چون سالمندی با برخی تغییرات جسمی و روحی همراه است، از سالمند موجودی ناتوان و نیاز به مراقبت‌هایی در حوزه‌های مختلف پزشکی، عاطفی، اقتصادی و... می‌سازد که این واقعیتی انکارناپذیر است. این شکل از نگاه همراه با ناامیدی و بدبینی و تألمات روحی است. اما در نگاه عمیق دینی به پیری و سالمندی، کرامت، احترام، توجه و آرامش وجود دارد.

احترام به سالمندان، احترام به خدا و پیامبر او است

دکتر معارفی توضیح می‌دهد: در نگاه دینی به سالمند حس خوب و توانمندی دست می‌دهد. درست است که انسان در زمان جوانی توانمندی‌های بسیار داشته اما در دوران پیری هم این توانمندی‌ها به اشکال دیگر وجود دارد. باید بپذیریم این دوران یکی از برنامه‌های حکیمانه خداوند است که در آن نعمت‌های فراوانی وجود دارد. سالمند با توجه به دوران پیری ارزش باقیمانده عمر خود را می‌داند و از آن برای جبران کاستی‌ها استفاده می‌کند. در روایات و احادیث اهل بیت(ع) نیز به جایگاه والای سالمند اشاره‌های بسیاری شده است. به‌طور نمونه در روایات داریم اگر کسی اراده کرد خدا را زیارت کند، در میان فامیل و اقوام، سالمندی را زیارت کند. یا در حدیث دیگری از پیامبر خدا(ص) داریم اگر کسی می‌خواهد پیامبر(ص) را زیارت کند، به زیارت سالمند برود. این حس که سالمند به جایگاهی رسیده که دیدار با او به اندازه ملاقات با خدا و پیامبر او ارزشمند است، نشاط آفرین و امیدساز است.

او می‌گوید: پیری ناتوانی نیست. سالمند می‌تواند با در اختیار گذاشتن گنجینه پربار تجربیات تلخ و شیرین خود به جوانان، آنان را از خسارت‌های غیرقابل جبران نجات دهد. این توانمندی کمی نیست. با این طرز برخورد احساس مفید بودن در سالمندان و دوران پیری بالا رفته و در نتیجه تألمات روحی که سالمندان گرفتار آن هستند مثل افسردگی، بی‌فایده بودن و... شکل نخواهد گرفت.

پیر در خانه مانند پیامبر در میان امت

دکتر معارفی به روایتی از پیامبر بزرگ اسلام(ص) اشاره و تشریح می‌کند: در روایتی حضرت فرمود: «جایگاه فرد سالخورده در خانواده‌اش همانند پیغمبر الهی است در میان امتش». برای تبیین این کار می‌توان کاری که سالمند برای خانواده خود انجام می‌دهد را با کار پیامبر برای امت قیاس کنیم. مناصب پیامبران متفاوت و فراوان است اما تنها منصبی که خدای متعال برای پیامبران الهی تعریف کرده، منصب هدایت و ارشاد افراد و آگاه کردن آنان است که به‌صورت تبشیر یا انذار در آیات به آن اشاره شده است. وظیفه دیگر و مهم‌ترین آن‌ها، دعوت مردم به اخلاق نیکو و همدلی و حسن خلق و مداراست. اگر در هر قومی سالمندی این دو وظیفه را انجام دهد که حتماً همین‌طور هم هست سالمندان با کوله ‌اری از تجربیات سبب رشد افراد می‌شوند. به همین دیل سالمند حکم پیامبری را دارد که میان قوم خود زندگی می‌کند.

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: سالمندان به دلیل سن خود مورد احترام افراد قرار می‌گیرند و وقتی میان قوم آنان فتنه و دلخوری و کینه‌توزی اتفاق می‌افتد، آن سالمند عامل مهمی برای پیوند دادن دل‌ها و آشتی کردن می‌شود و به این ترتیب به روابط خانوادگی و اجتماعی استحکام بخشیده و کاری شبیه کار پیامبر(ص) انجام می‌دهد.

دکتر معارفی درباره احادیث و روایات وارد شده در مورد احترام به سالمندان می‌گوید: احادیث و روایات در این مورد بسیار زیاد است. به طور نمونه آمده: فردی که به سالمندان احترام می‌گذارد و به حمایت‌های مادی و معنوی آنان می‌پردازد پاداشی در این دنیا دارد و آن اثر وضعی این کار است. طبق آنچه در بحارالانوار از قول پیامبر(ص) آمده «هیچ جوانی به پیرمردی احترام نگذاشت مگر اینکه خداوند هنگام پیری کسی را برایش مقدر کند که به او احترام بگذارد». همین‌طور اگر فردی سالمندی را مورد بی‌حرمتی و آزار و اذیت قرار دهد و موجبات رنجش خاطرش را فراهم سازد، مجازات آن را در دنیا خواهد دید. امام صادق(ع) در این باره فرموده است: «آن که حرمت پیر محاسن سفیدی را نگه ندارد، پیش از آنکه بمیرد، خداوند او را توسط شخص دیگری خوار می‌کند». یکی از مهم‌ترین وظایفی که در اسلام درخصوص سالمندان بیان شده این است که برای آنان محیطی گرم و سرشار از عواطف، نشاط، مهرورزی و قدرشناسی از تلاش‌هایشان فراهم کنیم.