ردپایی بودند پررنگ به طول تاریخ. نشان‌هایی بودند برای اعتبار بخشیدن به سند، نامه، قبض و عریضه. ارزششان را هم از اعتبار صاحبشان می‌گرفتند. صاحبانی که زنانی بودند از اقشار مختلف جامعه. از همسران و مادران شاهان گرفته تا کارکنان تشکیلات آستان و حتی تهیدستانی که برای گرفتن کمک به این درگاه درخواست می‌دادند. در این مطلب از جنبه‌های مختلف به بررسی این مهرها و نشان‌ها در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی خواهیم پرداخت. هرچند تعداد اسناد مهر شده توسط زنان در این مجموعه به همان نسبت حضور این گروه در اجتماع و رویدادهای اجتماعی و سیاسی و اقدامات اقتصادی کمتر است با وجود این، تعداد قابل توجهی ازاین نوع اسناد به جامانده است. این اسناد از یک سو درباره فعالیت‌های اجتماعی زنان در دوره‌های مختلف به ما اطلاعاتی می‌دهد و از دیگر سو نماینده‌ای از باورهای آنان نیز است، باورهایی که می‌توان در عبارات دعایی یا حمد و ثنا و ذکر ارادت به علی بن موسی‌الرضا(ع) نشانش را دید.
ثبت مهر مردان به نیابت از زنان
پیش از دوره قاجار عموماً رسم بر این بود زنان در زمان تنظیم اسناد و مدارک، مردی از خویشاوندان نزدیکشان را به نیابت از خود به وکالت می‌گرفتند تا به جای آنان سند را مهر کند. این موضوع به این دلیل بود که بیشتر زنان قشر متوسط و پایین‌تر برخلاف مردان هم‌تراز خود فاقد مهر و نشان شخصی بودند و یا به دلایل مختلف از آن استفاده نمی‌کردند. اما باوجود این محدودیت‌های عرفی و شرعی، زنان درباری و کسانی که سواد خواندن و نوشتن داشتند، همان زمان هم وضعیتی متفاوت از زنان عوام داشتند و خود صاحب مهر بودند. اسناد و احکام مربوط به زنان طبقات بالای اجتماع در آن زمان هم با مهر یا مهرهایی شخصی‌شان ممهور می‌شد. متأسفانه از این اسناد مهر شده توسط زنان دوره صفویه و افشاریه تعداد بسیار کمی به جامانده است.
نمونه اسناد ممهور به مهر زنان در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی نیز به همین تناسب، اندک است، چراکه در تشکیلات اداری آستان نیز مانند سایر سطوح اجتماع آن زمان، عموماً مردان به جای زنان با مهر خود اسناد را تأیید می‌کردند. یک نمونه از آن‌ها سند شماره ۲/۳۶۶۴۳ یعنی قبض دریافت مواجب یکی از بیمارداران دارالشفا به نام کلثوم است که توسط شوهرش در سال ۱۱۷۶ قمری مهر شده است. نمونه دیگر هم سند ۳/۴۴۷۱۷ است که در آن به دریافت مستمری زنی به نام سیده صالحه عفیفه حاجیه، زوجه سیادت و مغفرت پناه امیر دوست محمد کتابدار اشاره شده که برای معرفی‌اش از نام همسرش استفاده شده است. این سند هم با مهری به سجع «محمد نبی الله علی ولی الله» تأیید شده که به نظر می‌رسد مهر همسر یا پدر این زن باشد.
در مجموعه اسناد تشکیلات آستان قدس در دو دوره صفوی و افشاری سندی که توسط یکی از زنان درباری مهر شده باشد وجود ندارد، اما تنها در چند مورد از ۶۱ سند مربوط به قبوض وصول مواجب و مستمری زنان از آستان قدس در دوره صفوی، مهر زنانی از طبقه متوسط جامعه دیده می‌شود. سندهای شماره ۹/۲۸۶۰۰ و ۱۱/۲۸۶۰۰ نمونه‌هایی از این دست است که مربوط به دریافت مستمری زنی به نام فاطمه سلطان حسینی دختر میربهاءالدین، یکی از کارکنان آستان در سال ۱۰۸۳ قمری است. نمونه دیگر هم سندی به شماره ۳/۲۸۶۶۲ متعلق به خیرالنساء دختر بدیع‌الزمان، مهردار آستان قدس است که وظیفه پدرش را دریافت و سند را با مهری با سجع «فخرالنسا بنت بدیع الزمان موسوی» ممهور کرده است.
در ۱۷۶ سند به جامانده از دریافت مستمری و مواجب زنان از آستان قدس در دوره افشاری نیز تنها دو سند با مهر یک زن به تأیید رسیده است. «زهره بانو» یکی از بیمارداران دارالشفا در این دوره بوده که سجع مهری بیضی شکلش در گوشه سمت چپ پایین اسناد شماره ۶/۳۰۴۰۰ و ۵/۳۵۷۷۳ درج شده است. البته به جز قبوض دریافت حقوق متعلق به این دوره، اسناد دیگری مانند وقف‌نامه هم وجود دارند که نام و مهر زنان در آنان حک شده است. یک نمونه وقف‌نامه‌ای مربوط به سال ۱۱۶۲ قمری است که در آن زنی به نام رقیه خانم، همسر آقا محمدجعفر شریف سبزواری املاکی را وقف کرده است. «یارب بحق بسم‌الله، نصیب رقیه کن بیت‌الله» سجع مهر او در این وقف‌نامه است که در کنار آن، مهر دو زن دیگر به نام‌های فاطمه سلطان بیگم بنت میرشجاع‌الدین محمود و ماهرخ دختر شاهرخ‌شاه نیز به عنوان دو تن از شهود ثبت شده است.
مهر زنان هم‌تراز مردان شد
زمانه که به دوره قاجارها رسید، بیشتر عامه مردم صاحب مهر شدند و به دنبال آن تعداد زنانی هم که دارای مهر بودند، بیشتر شد. در این دوره بود که مهر زنان نیز مانند مهر مردان اعتبار یافت و هم‌ردیف مهر مردان بر اسناد خرید، فروش یا وقف املاک و... نشست. در تشکیلات آستان قدس رضوی در دوره قاجار و پهلوی نیز مجموعه‌ای از اسناد (۵۱۰ سند) با مضمون وقف‌نامه‌ها، فروش ملک، قباله ازدواج، تقسیم ارث، مبایعه‌نامه، استشهادنامه‌ها، پرداخت مواجب کارکنان، دریافت مستمری، شهریه و انعام و یا درخواست‌های کمک‌های مالی از آستان از سوی فقرا و زائران وجود دارد که با مهر زنانی از اقشار مختلف از درباریان گرفته تا فقرا به تأیید رسیده است.
موارد شاخص در این مجموعه مربوط به چهار نفر از زنان دربار قاجار است که در زمان خود از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. نخستین مورد مربوط به بلقیس خانم، مادر محمدشاه قاجار است که در آن برای رتق و فتق امور مزار شوهرش حکمی را صادر کرده است. مهر این سند سجعی با عبارت «برد زبیده و بلقیس حسرت جاهم/ کنیز حضرت زهرا و مادر شاهم ۱۲۵۰ ق» به خط نستعلیق دارد. دو نمونه بعدی متعلق به مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه است که با دو سجع «الله مهد اولیا ۱۲۸۰ ق» و «العزَّه: حسبنا الله ناصر و معین/ مرا مادر شاه طراز نگین ۱۲۸۵ق» دو نامه را مهر کرده است. نمونه دیگر هم در نامه شکوه‌السلطنه، مادر مظفرالدین شاه به یکی از زیارت‌نامه‌خوان‌باشی‌های حرم مطهر است که با سجعی به خط طغرا و با عبارت «شکوه السلطنه والده ولیعهد ۱۲۷۹ ق» ممهور شده است. آخرین نمونه هم مهری است با سجع «امین اقدس» متعلق به همسر ناصرالدین شاه که در یک توصیه‌نامه از طرف او برای بازگشت یک نفر به منصب خادمی به ثبت رسیده است.
نمونه مهر زنانی با مشاغلی چون بیمارداری یا پرستاری دارالشفا، امینه دارالشفا، رخت‌شوری و ضابطه مسجد زنانه در اسناد تشکیلات آستان قدس رضوی وجود دارد. بسیاری از این زنان صاحب مهر بودند و اسناد رسید دریافت مواجبشان را خود مهر می‌زدند. به عنوان مثال در سند شماره ۱۱/۱۳۷۷۳ پرداخت مواجب دو زن با نام‌های «کربلایی شهربانو ضابطه مسجد ریاض» و «نه‌نه خانم ضابطه مسجد ریاض» که جزو کارکنان آستانه بودند، ثبت شده است. این دو زن این رسید را در ۱۲۶۸ قمری با مهرهای شخصی خود تأیید کردند. سجع مهر یکی از آنان بیضی‌شکل و با عنوان «خدمه مسجد زنانه شهربانو عاجز» است. سند دیگری نیز با شماره ۳/۱۷۱۱۰ وجود دارد که به دریافت مواجب زنی که از طرف شرف‌السلطنه نایب لخدمه بوده اشاره دارد. مهر این شخص در گوشه سمت چپ پایین سند به ثبت رسیده است. سجع مهر او «امینه صغرا ۱۳۱۸ ق» است و با توجه به اینکه از قشر متوسط و یا پایین جامعه بوده، تزئینات ساده‌ای دارد.
در اسناد آستان قدس رضوی نمونه‌هایی هم از مهر زنان قشر متوسط و پایین جامعه ازجمله زنان زوار خارجی و داخلی و مجاورانی وجود دارد که بر اسنادی چون درخواست‌های کمک از آستانه، دریافت شهریه یا مستمری و... ثبت شده است.
«آمنه حب رضا است»
هرچند در گذشته زنان در سیاست و امور دولتی از جایگاهی برابر مردان برخوردار نبودند اما باید گفت از نظر اعتبارسنجی مهرها، مهر زنان درباری نسبت به مهر مردان صاحب‌منصب نسبتاً ارزش برابری داشت. مهر زنان سایر طبقات جامعه نیز از دوره قاجار به بعد در محاکم و سایر نهادهای اجتماعی ارزش بیشتری پیدا کرد.
همان‌طور که زنان برای معرفی و ذکر نامشان در اسناد از نسبتشان با یکی از مردان نزدیکشان استفاده می‌کردند، در بعضی مهرها هم به نسبت خود با مردان خویشاوندشان اشاره داشتند. این موارد شامل عباراتی چون صبیه فلان، بنت فلان، زوجه فلان و یا حتی مادر شاه بود. آنان حتی در بعضی موارد به ذکر این نسبت بسنده کرده و در مهرهایشان نام خود را ذکر نمی‌کردند. نمونه مهرهایی مانند «صبایای محمد الحسینی»، «صبیه اسدالله ضیغم» و «صبیه یوسف» که نام صاحب مهر در آن حک نشده و تنها نام پدر شخص در آن ثبت شده، از این دست هستند. در بعضی موارد نیز زنان نام، سیادت، نام پدر (یا مادر) و تاریخ را در مهرشان قید می‌کردند، مانند «خدیجه بیگم بنت صادق (مهر ۱۳۲۰ق)»، «صاحب بیگم الطباطبایی(مهر ۱۳۱۶ق)»، «آمنه بنت خدیجه(مهر ۱۳۰۸ق)». در اندک مواردی نیز القاب برخی زنان مانند احترام‌الدوله، عفیف‌السلطنه و تاج‌الخواتین در مهرهایشان استفاده شده است. نکته دیگر درباره مهرهای زنان شاغل در آستان در دوره پهلوی اول این است نام‌خانوادگی زنان هم در مهرها ثبت می‌شد که البته این موضوع هم همیشگی نبود و برخی تنها به ثبت نام کوچکشان در سجع مهر اکتفا می‌کردند.
با توجه به اسناد آستان قدس رضوی، بیشتر نام‌های به کاررفته در سجع مهر زنان نام‌های عربی است که گاهی به صورت ترکیبی با واژه‌های فارسی یا ترکی مانند پسوند یا پیشوند بیگم (به معنای خانم) همراه شده‌اند، مانند «فاطمه بیگم» یا «فاطمه سلطان بیگم». با این حال نام‌هایی ایرانی مانند «کوکب»، «نور جهان»، «اردیبهشت»، «گوهر سلطان»، «ماه سلطان»، «زرین تاج»، «گوهر»، «شکر»، «شیرین جان»، «طاووس»، «گلچهره» و... نیز در سجع مهر زنان دیده می‌شود. در مواردی نیز زنان در تأسی به حضرت زهرا(س) عباراتی مانند کنیز فاطمه مرضیه، کنیز فاطمه بی بی، گلچهره فاطمه، کنیز فاطمه زهرا بیگم، کنیز حضرت زهرا بلقیس است و شهربانو ام‌المؤمنین را برای سجع مهرشان انتخاب کرده‌اند. دو نمونه سند نیز وجود دارد که صاحبان مهر به تأسی از حضرت رضا(ع) از سجع‌هایی با عبارت «معصومه کنیز رضا» و «آمنه حب رضا است» استفاده کرده‌اند.
تنوع محتوایی و هنری مهر زنان
نکته دیگر درباره سجع مهر زنان این است زنان درباری و طبقات بالای اجتماع به این دلیل که افرادی با سواد و اهل خواندن قرآن، کتاب و شعر بودند، از عبارات موزون فارسی و گاهی عبارات عربی یا آیه‌ای از قرآن استفاده می‌کردند. اما برخلاف آن‌ها در مهر زنان قشر متوسط و پایین جامعه دوره قاجار و پهلوی، آیات، احادیث، دعا و عبارات موزون بسیار اندک است. چنان‌که در آرشیو اسناد آستان قدس تنها دو نمونه از این دست وجود دارد که متعلق به دوره صفوی و افشاری است. به طور کلی عبارت حک شده بر سجع مهر زنان اغلب ساده‌تر از مهر مردان بوده اما مانند آنان بیشتر از راست به چپ و اغلب از پایین به بالا بوده است.
از نظر بررسی ویژگی‌های هنری مهرها نیز چنین به نظر می‌رسد که موقعیت و جایگاه زنان درباری سبب شده بود مهرهایی همانند مهر پادشاهان و شاهزادگان داشته باشند. مهر این گروه از زنان معمولاً به شکل بیضی، چهارگوش، چهارگوش محرابی یا تاجدار و جنس آن از انواع سنگ‌های قیمتی مانند عقیق، یشم و زمرد بود و در قاب‌هایی از طلا و نقره ساخته می‌شد. چنان‌که سه مهر متعلق به بلقیس خانم، مهدعلیا و شکوه‌السلطنه در اسناد آستان قدس به صورت زیبایی طراحی شده و دارای نقوش اسلیمی است و مهرهای مهدعلیا و شکوه‌السلطنه با تزئینات بیشتر بیرونی نظیر میناکاری و فیروزه‌کوبی و مرصع‌کاری همراه است.
در مورد سایر اقشار جامعه نیز مهر زنان مانند مهر مردان بیشتر دارای اشکال بیضی، مربع، چهارگوش و اغلب به صورت دایره کوچک و متوسط با تزئینات بسیار ساده در حد خطوط تزئینی و طرح ختایی یا اسلیمی (یک گل کوچک) به صورت سفید و سیاه و روی برنج حکاکی می‌شده است. البته موارد استثنایی هم مانند دو مهر که به صورت هشت ضلعی طراحی شده وجود دارد.
خط مورد استفاده در مهر زنان نیز عموماً نستعلیق، نستعلیق شکسته، ثلث و نسخ و در اندک مواردی به خط کوفی و طغراست. به عنوان مثال دو مهر مهد علیا مادر ناصرالدین شاه قاجار به شکل محرابی و با خط نستعلیق و مهر شکوه‌السلطنه به خط طغرا مزین شده است. محل درج مهر زنان نیز هم‌ردیف با مهر مردان در قبض وصول گوشه سمت چپ پایین سند، در عریضه‌ها پشت سند و در اسناد پرداخت مواجب در وسط سند است.
در مواردی نیز شاهد این موضوع هستیم که باوجود رواج امضا در دوره پهلوی و کاربرد آن برای تأیید سند، باز هم برخی افراد ازجمله زنان علاوه بر امضا اسناد را ممهور نیز می‌کردند.
نظر شما