اینترنت آن زمان شبیه میهمانی ناخوانده بود که هربار برای ورودش به خانه باید تلفن می‌زدیم و پس از چند بوق ناامیدکننده، صدایی دلنشین به گوش می‌رسید که نشانه‌ای بود از آنکه شاید پس از نیم ساعت صبر، بتوانیم صفحه نخست یک سایت را باز کنیم (البته اگر کسی تلفن را قطع نمی‌کرد).

قطع شدن اینترنت یعنی از دست دادن رؤیای دانلود یک آهنگ سه‌دقیقه‌ای درعرض دو ساعت! و یا باز کردن یک سایت که چیزی شبیه به حل یک معادله ریاضی بود.

اینترنت دایل‌آپ هرچند کُند و شکننده، اما سرآغاز قصه‌ای بزرگ بود؛ قصه‌ای که با نوستالژی اتصال‌های ناموفق شروع شد و حالا ما را به دنیایی پرسرعت و آنلاین رسانده؛ هرچند گاهی برای نسل امروز، توضیح دادن این ماجرا شبیه تعریف قصه‌های کهن است، اما برای ما خاطره‌ای است به وسعت صبر و حوصله‌ای که هیچ‌ وقت فکر نمی‌کردیم داشته باشیم!

نخستین اتصال اینترنتی در ایران

نخستین اتصال اینترنتی در ایران به‌وسیله پژوهشگاه دانش‌های بنیادی(آی‌پی‌ام) در سال ۱۳۶۸ صورت گرفت. در ابتدا، اینترنت فقط برای اهداف علمی و پژوهشی در دسترس بود، اما به‌تدریج به سمت مصرف عمومی حرکت کرد. گسترش اینترنت با سرعت کمی همراه بود. در سال۱۳۷۲ نخستین ارائه‌دهنده اینترنت خصوصی به وجود آمد و دسترسی محدود به کاربران شهری فراهم شد.

از زمان ورود اینترنت به کشور، یکی از چالش‌های اصلی، کمبود پهنای باند و کیفیت پایین سرویس‌دهی بود که تا امروز، این موضوع همچنان یکی از بزرگ‌ترین مشکلات و چالش‌ها به‌شمار می‌رود.

بسیاری از کارشناسان از نبود توجه کافی به زیرساخت‌های فنی و سرمایه‌گذاری ناکافی در بخش فناوری اطلاعات گلایه داشته و دارند؛ چرا که این کمبود موجب عقب‌ماندگی در دسترسی به اینترنت باکیفیت شده است.

محمدجواد آذری جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات معتقد بود بزرگ‌ترین چالش کشور در حوزه اینترنت، تأمین پهنای باند مناسب و ارائه سرویس‌های پرسرعت به مردم است که می‌توان این مشکل را با گسترش فیبرنوری و توسعه شبکه‌های اینترنتی برطرف کرد.

این در حالی است که هنوز هم توسعه نامتوازن و نابرابر اینترنت در کشور یکی از چالش‌ها و مسائل حل نشده است. هنوز بسیاری از مناطق روستایی و شهرهای کوچک به اینترنت باکیفیت دسترسی ندارند و کارشناسان معتقدند سه عامل ضعف‌های زیرساختی، چالش‌های قانونی و مقررات‌گذاری و سرمایه‌گذاری مهم‌ترین دلایل توسعه نیافتن متوازن اینترنت در ایران به حساب می‌آیند و بدون پاسخ‌های مناسب برای این چالش‌ها نمی‌توان انتظار داشت اوضاع در سال‌های پیش‌رو بدتر از حالا نباشد.

کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها

ناصرعلی سعادت، رئیس پیشین سازمان نظام صنفی رایانه‌ای ایران، ازجمله کارشناسانی است که به کمبود سرمایه‌گذاری و نبود توجه کافی به زیرساخت‌های فنی در بخش فناوری اطلاعات و اینترنت انتقاد دارد؛ او بر این باور است نداشتن سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات به کاهش کیفیت خدمات اینترنتی، کندی سرعت اینترنت و در نتیجه نارضایتی کاربران منجر شده است.

وی تأکید دارد بهبود و گسترش زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، نیازمند تخصیص بودجه‌های کافی و جذب سرمایه‌گذاری از بخش خصوصی است.

سعادت بارها اشاره کرده برای توسعه پایدار اقتصادی و ایجاد اشتغال در این بخش، نیاز به بسترسازی مناسب و مدرن‌سازی زیرساخت‌ها داریم. به گفته او، نداشتن توجه کافی به این موضوع در نهایت به ضرر اقتصاد کشور خواهد بود و موجب خواهد شد ایران از قافله توسعه دیجیتال و تحولات فناوری فاصله بگیرد.

چالش‌های فیلترینگ و سانسور

با همه این مشکلات هنوز خیلی از عمر اینترنت در کشور نگذشته بود که نخستین ایده‌ها برای فیلترینگ مطرح شد؛ سال۸۰ بود که ابلاغیه سیاست‌های کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای صادر شد و پس از آن قانون‌گذاری درباره فیلترینگ در کشور کلید خورد.

هرچند از همان ابتدای ورود اینترنت به کشور، سیاست‌های دولتی درباره کنترل و نظارت بر محتوای اینترنت به مرور سختگیرانه‌تر شد و فیلتر شدن بسیاری از وب‌سایت‌ها و سرویس‌های محبوب مانند شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های خبری را رقم زد، اما در پاسخ به این محدودیت‌ها، استفاده از وی‌پی‌ان و ابزارهای دیگر برای دور زدن فیلترینگ به‌شدت گسترش پیدا کرد. موضوعی که هم هزینه‌ها را برای کاربران افزایش داد و هم بازار و کاسبی تازه‌ای به نام فروش وی‌پی‌ان برای برخی سودجویان فراهم کرد.

رضا تقی‌پور، عضو شورای عالی فضای مجازی و وزیر پیشین ارتباطات ایران درباره استفاده از فیلترشکن‌ها و تهدیدات آن‌ها معتقد است استفاده از فیلترشکن‌ها به دلیل دسترسی غیرمجاز به محتوای غیرقانونی می‌تواند امنیت اطلاعات شخصی و حتی امنیت ملی را به خطر بیندازد.

بسیاری از فیلترشکن‌ها، راهی برای نفوذ به اطلاعات شخصی افراد فراهم کرده و از داده‌های کاربران برای اهداف تبلیغاتی، جمع‌آوری اطلاعات یا حتی جاسوسی استفاده می‌کنند. او همچنین باور دارد یکی از راه‌های مقابله با استفاده از فیلترشکن‌ها، ایجاد محتوای داخلی مناسب و قابل‌دسترس و تلاش برای بهبود خدمات اینترنتی در کشور است تا نیاز به فیلترشکن‌ها کاهش یابد.

موافقان فیلترینگ

در این میان، مسئولان دولت‌های مختلف در مورد وضعیت اینترنت در کشور نظرات متفاوتی داشته‌اند. چنان‌که برخی به‌عنوان یک راهکار برای حفاظت از «ارزش‌های فرهنگی» از آن حمایت کرده‌اند.

ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی همواره بر ضرورت مدیریت فضای مجازی و تقویت حاکمیت ایران بر اینترنت تأکید کرده و بر این باور است فضای مجازی باید کنترل شود تا از آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی جلوگیری کرد.

وی همواره بر توسعه شبکه ملی اطلاعات به‌عنوان جایگزین بومی برای اینترنت جهانی تأکید داشته است و با بیان اینکه فضای مجازی باید مدیریت شود و نیاز به حاکمیت ملی در این حوزه داریم، می‌گوید: فیلترینگ یکی از ابزارهای مدیریت فضای مجازی است که برای حفظ ارزش‌های ملی و دینی ضروری است.

وی معتقد است: شبکه ملی اطلاعات به عنوان یکی از ارکان اساسی در استقلال فضای مجازی ایران باید تقویت شود تا بتوانیم از وابستگی به شبکه‌های خارجی جلوگیری کنیم.

مخالفان فیلترینگ

با این حال برخی هم خواستار آزادتر شدن فضای مجازی برای افزایش نوآوری و کارآفرینی هستند؛ امیر ناظمی، معاون پیشین وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فناوری اطلاعات ایران دیدگاه متعادل‌تری درخصوص استفاده از فیلترشکن‌ها دارد؛ او به این موضوع اشاره کرده که فیلترشکن‌ها به دلیل محدودیت‌های اعمال‌شده روی اینترنت، گاهی به ضرورت تبدیل می‌شوند، چرا که کاربران به برخی منابع اطلاعاتی یا برنامه‌های کاربردی دسترسی ندارند و به همین دلیل ناچار به استفاده از فیلترشکن‌ها می‌شوند.

ناظمی هشدار داده این امر می‌تواند امنیت کاربران را تهدید کند؛ زیرا بسیاری از فیلترشکن‌ها ایمن نیستند و داده‌های شخصی را به خطر می‌اندازند. او به طور کلی معتقد است به جای محدودسازی دسترسی به اینترنت، بهتر است سیاست‌هایی اتخاذ شود که فضای بازتر و امن‌تری برای کاربران فراهم کند تا نیاز به فیلترشکن‌ها کاهش یابد.

با تمام این‌ها فیلترینگ در ایران همچنان به قوت خود باقی است و هنوز اقدام عملی یا تصمیم فوری برای رفع آن اعلام نشده است. به‌گفته‌ ستار هاشمی، وزیر ارتباطات، رفع فیلترینگ به دلیل پیچیدگی‌های فنی و شرایط سیاسی به زمان بیشتری نیاز دارد. از سوی دیگر، فشار افکار عمومی برای شفافیت بیشتر در سیاست‌های فیلترینگ افزایش یافته و برخی کارشناسان و رسانه‌ها نیز درخواست کرده‌اند دولت در این زمینه با شفافیت بیشتری عمل کند.

از نظر برخی تحلیلگران، تصمیم‌گیری درخصوص سیاست‌های فیلترینگ تنها بر عهده‌ وزارت ارتباطات نیست و به عوامل و مراجع دیگری ازجمله شورای عالی فضای مجازی و نهادهای امنیتی نیز بستگی دارد که از نفوذ بالایی در این حوزه برخوردارند. در عین حال، دولت همچنان به بررسی راه‌حل‌های فنی برای کاهش محدودیت‌ها اشاره کرده است، ولی زمان مشخصی برای این تغییرات اعلام نشده است.

دسترسی محدود به اینترنت پرسرعت

با وجود توسعه فناوری‌های نوین مانند اینترنت ۴G و ۵G و البته محدودیت‌های دسترسی به برخی سایت‌ها و فضاها در فضای مجازی هنوز دسترسی به این فناوری‌ها در تمام نقاط کشور فراهم نیست و بسیاری از مناطق هنوز به شبکه‌های قدیمی‌تر و کندتر مانند ای‌دی‌اس‌ال متکی هستند و این درحالی است که کاربران همواره با قطعی‌ها و کاهش سرعت مواجه بوده‌اند؛ این اختلالات که عمدتاً به دلایل فنی و گاه سیاسی صورت می‌گیرند، مانع استفاده مؤثر از اینترنت شده است.

وزیر پیشین ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران، در دوران مسئولیت خود از حامیان گسترش اینترنت در مناطق روستایی و محروم بود و بر اهمیت دسترسی به اینترنت به‌عنوان حق همگانی تأکید داشت. او معتقد بود سیاست‌گذاری برای توسعه اینترنت در این مناطق نه تنها به عدالت دیجیتال کمک می‌کند، بلکه بستری برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق محروم فراهم می‌آورد.

آذری جهرمی در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌هایش همواره بر عدالت دیجیتال و دسترسی برابر تأکید داشت و بر این باور بود همه مردم، از جمله ساکنان مناطق روستایی و دورافتاده، باید دسترسی برابر به اینترنت و فناوری داشته باشند.

وی معتقد بود محدودیت‌های اینترنتی نه تنها موجب کاهش سرعت پیشرفت کشور در زمینه‌های علمی و اقتصادی شده، بلکه سبب گسست اجتماعی و فرهنگی نیز شده است که رفع محدودیت‌های غیرضروری و فیلترینگ می‌تواند به رشد اقتصادی و اجتماعی کمک کند و آزادتر کردن فضای مجازی به‌خصوص برای کسب‌وکارهای مجازی ضروری به نظر می‌رسد.

اینترنت ابزاری برای ارتقای سطح علمی

درحال حاضر، اینترنت نقش بزرگی در آموزش از راه دور و دسترسی به منابع علمی دارد؛ در مناطق روستایی که دسترسی به مدارس و مراکز آموزشی محدود است، اینترنت می‌تواند ابزاری بسیار ارزشمند برای آموزش دانش‌آموزان و ارتقای سطح علمی جامعه باشد.

مهدی زاهدی، رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی بارها به اهمیت اینترنت در آموزش از راه دور به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌برخوردار اشاره کرده است. او معتقد است اینترنت می‌تواند نقش بزرگی در ارتقای سطح آموزشی این مناطق ایفا کند، زیرا دسترسی به مدارس و امکانات آموزشی در این نواحی محدود است. زاهدی بیان کرده: ایجاد دسترسی مناسب به اینترنت در روستاها و مناطق محروم، امکان دسترسی دانش‌آموزان را به محتوای آموزشی و منابع علمی برخط فراهم می‌کند و می‌تواند فاصله آموزشی میان شهرها و روستاها را کاهش دهد.

به گفته وی، با توجه به تجربه آموزش از راه دور در دوران شیوع کرونا، استفاده از فناوری‌های ارتباطی در حوزه آموزش به یک ضرورت تبدیل شده است و دولت باید برنامه‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری‌های بیشتری را برای بهبود زیرساخت اینترنتی این مناطق در نظر بگیرد تا عدالت آموزشی برقرار شود و تمامی دانش‌آموزان امکان دسترسی به محتوای آموزشی استاندارد را داشته باشند.

اینترنت راهی برای بهبود سلامت مردم

از طرفی اینترنت می‌تواند در دسترسی به خدمات برخط سلامت و مشاوره‌های پزشکی از راه دور در مناطق محروم بسیار تأثیرگذار باشد و به بهبود سطح سلامت مردم کمک می‌کند.

سعید نمکی، وزیر پیشین بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر اهمیت دسترسی به اینترنت برای ارائه خدمات برخط سلامت و مشاوره‌های پزشکی از راه دور در مناطق محروم تأکید می‌کرد. نمکی معتقد بود با استفاده از فناوری‌های ارتباطی و اینترنت می‌توان به‌طور مؤثری نیازهای بهداشتی و درمانی در این مناطق را برآورده کرد و از فشار بر مراکز درمانی شهری نیز کاست.

وی تأکید داشت خدمات برخط سلامت می‌تواند به تشخیص زودهنگام بیماری‌ها، ارائه مشاوره‌های پزشکی و پیگیری درمان بیماران کمک کند. از دیدگاه نمکی، گسترش خدمات برخط سلامت و مشاوره از راه دور به‌ویژه برای افرادی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند، ابزاری مهم در ارتقای سطح سلامت جامعه است و نیاز به حمایت و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اینترنتی و ارتباطی در این مناطق دارد.