فارغ از آمد و شد روزها، اصلاً این استان در جنوبی‌ترین پهنه خراسان کهن، تاریخی و بزرگ به راستی خطه‌ای خاص و سرزمین عجایب است. از شبیه‌خوانی‌های باشکوه و علم‌بندان و بیل‌زنی که در ایام محرم برگزار می‌شود تا چراغ برات (مراسمی است برای تکریم درگذشتگان که از غروب سیزدهم تا پانزدهم ماه شعبان برگزار می‌شود) و مراسم سنتی و بازی‌هایی مانند کف‌زنی و تیله‌بازی، همه یادگارهای استثنایی نیاکان پاک ما هستند.  

گل سرسبد خراسان جنوبی‌ها
از اخلاق و مرام و میهمان‌نوازی خاص جنوب خراسانی‌ها که چیزی نگویم؛ گذری به این خطه داشته باشید، حتماً نمک‌گیر می‌شوید. مرقومه امروز ما درباره تاریخ و فرهنگ مردمان این دیار نیست؛ هدف بیان ساده‌ای از زیبایی‌هایی است که خداوند در فصل پاییز بر مردم منطقه عرضه می‌کند. این جغرافیا به راستی خاستگاه طلای سرخ است. زعفران، زرشک، عناب و حتی انار که محصولات هویتی منطقه هستند، سبد سرخ‌رنگ و کاملی از نعمات خدادادی را به رخ می‌کشند. شاید این روزها دیگر استان‌ها هم دستی بر آتش داشته و در تولید برخی از این محصولات ادعاهایی دارند اما این هنوز قُهِسْتان تاریخی (نام سرزمینی است در مرکز فلات ایران که در جنوب خراسان واقع شده و منطقه کوهستانی گسترده‌ای است که از شهرهای فردوس، قاین، طبس، بیرجند، کاشمر تا تربت‌حیدریه، خواف، گناباد و تایباد را در برمی‌گرفته) است که در تولید محصولات مذکور حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد.
اما داستان کنونی ما درباره یکی از آورده‌های ویژه این خطه خاص است. زرشک؛ به راستی یاقوت، طلای سرخ و گل سرسبد خراسان جنوبی‌هاست؛ محصولی که ۹۸درصد جهانی آن در این منطقه تولید و به بازار عرضه می‌شود. طبق گفته مسئولان ۲۷ هزار هکتار زمین استان زیر کشت زرشک بوده و ۳۸ هزار خانوار خراسانی تولیدکننده و فعال در این بخش هستند. جغرافیای عمده کشت این درختچه هم از شهر خضری دشت بیاض در شمال استان گرفته تا قاین و سپس بیرجند مرکز استان در جنوب امتداد دارد. نباید شهرستان درمیان و به ویژه زیرکوه در ناحیه مرزی با افغانستان را از قلم انداخت. این منطقه و به خصوص دومی پایتخت تولید زرشک ایران و جهان است.

باغ‌ها در قرق رنگ قرمز
اگر در پاییز سری به جنوب خراسان زده باشید، حتماً درختچه‌های زرشک به چشمتان خورده است. البته اکنون آخرین نفس‌های زرشک و خودنمایی این درختچه زیبای قرمزرنگ است. در شرح آنچه این روزها می‌گذرد باید گفت از ابتدای مهر تا انتهای آبان و حتی اواسط آذر فصل زرشک‌چینی است و سر شلوغی کشاورزان بسیار. برای مشاهده میدانی این همه زیبایی راهی خطه خراسان جنوبی می‌شوم. مسیر ما از قاین به سمت اسفدن در شرق و سپس حاجی‌آباد در حدود ۱۰۰ کیلومتری مرز افغانستان است. طی این دو ماه سرخی کشتزارها از دور جلب توجه می‌کند. گزارش ما در مورد مردمانی است که خستگی را خسته کرده‌اند. زنان و مردان پرتلاشی که برای کسب روزی حلال از صبحگاه به دل باغ‌ها زده و تا شامگاه در حال چیدن محصول هستند. مقدمات زرشک‌چینی با بالا آمدن خورشید صبحگاهی آغاز می‌شود. ابتدای روز وانت‌ها در حالی که جعبه و پارچه‌های مخصوص جمع و حمل زرشک را بار کرده‌اند، در جای‌جای روستاها به چشم می‌خورند. برداشت این دردانه گرانبها معمولاً با دو روش انجام می‌شود؛ شاخه‌بری و چوب‌زنی. در روش نخست با قیچی مخصوص شاخه باردار را جدا می‌کنند و سپس در جعبه‌ها یا پارچه‌های مخصوصی قرار داده و به وسیله خودرو حمل می‌کنند و در محل یا انباری تعبیه شده به نام «بارگاه» روی تور یا چوب‌هایی قرار می‌دهند تا به مرور زمان خشک شود. بعدها با تکاندن شاخه و دانه از چوب و طی کردن فرایند جدا کردن برگ، خار و بقیه ناخالصی‌ها، محصول بدست آمده را روانه بازار می‌کنند. در روش دوم هم ابتدا پارچه‌های بلند را زیر درخت پهن می‌کنند و سپس با چوب به جان درخت افتاده و محصول را می‌تکانند. این محصول در فراوری هم متفاوت است؛ به این معنی که پس از تکاندن درخت، محصول زرشک ناخالص را وارد جعبه کرده و با خودرو به خرمن می‌رسانند. سپس زرشک مدت معینی زیر نور خورشید مانده و خشک می‌شود. در همین مدت هم برگ و دیگر ناخالصی‌ها توسط کشاورز از محصول جدا شده و در نهایت زرشک وارد بازار می‌شود. بر همین اساس با توجه به نوع برداشت، هر کشاورز با دسته‌ای از کارگران اسباب و وسایل لازم را مهیا می‌کند و راهی باغ می‌شود.  
جالب اینکه زنان در چیدن محصول زرشک همپای مردان مشارکت دارند. معمول است خوشه‌چین‌ها از صبحگاه کار را آغاز می‌کنند و پس از دو سه ساعتی برای رفع خستگی چای آتشی، هندوانه یا میان‌وعده‌ای می‌خورند و با بگوبخند کمی خستگی را از تن بیرون می‌کنند. سپس فعالیت تا هنگامه نماز ظهر ادامه دارد. پس از آن برای خواندن نماز، خوردن ناهار و کمی استراحت راهی خانه شده و بعدازظهر هم روز از نو روزی از نو. این داستان خوشه‌چینان خراسانی در ایام زرشک‌چینی است.

کشاورز را دریابیم
البته همه داستان این قطعه جذاب و گویی فراموش شده، زیبایی نیست؛ خزان خراسان جنوبی سختی‌ها و ناملایمات بسیاری را هم به خود دیده و می‌بیند. درست است که آوازه این استان به عنوان دارنده رتبه نخست تولید زرشک در کشور پیچیده؛ اما نه تنها زخم خار درختان زرشک بر دستان  پینه‌بسته زرشک‌کاران هست؛ بلکه مشکلات دیگر نیز بر دوش آنان سنگینی می‌کند. بر اساس مشاهده‌های میدانی ما یکی از مسائلی که معمولاً در فصل برداشت زرشک کام کشاورزان را تلخ کرده و آن‌ها را گله‌مند می‌کند، شکایت از چگونگی خرید دسترنجشان است؛ موضوعی که دیگر به داستان تکراری تبدیل شده؛ ولی ما می‌گوییم تا شاید برای چاره‌اندیشی آن گوش شنوایی پیدا شود. خوشه‌چینان از این می‌نالند که اگر محصول زحمت دو ساله‌شان از باد و بوران آسیب نبیند، به دست دلالان، به اصطلاح بز خر شده و مفت می‌برند. طبق گفته برخی کشاورزان، محصول هم اکنون سر زمین با شاخه ۳۰هزار تومان از کشاورز خریداری می‌شود و این در حالی است که به طور نمونه هم‌اکنون در مشهد با قیمت ۶۰ تا ۸۰هزار تومان یعنی بیش از دو برابر به راحتی فروخته می‌شود. در این مسیر بی‌شک موضوع فراوری زرشک و تبدیل آن به محصول ثانوی مانند شربت، مربا و محصولات دیگر یا ایجاد سردخانه که امکان نگهداری محصول برای مدت طولانی را فراهم می‌کند، ارزش افزوده خوبی را نصیب کشاورز خواهد کرد. ارائه وام و کمک‌های مالی به کشاورزان توسط نهادهای مسئول یا ساخت بارگاه زرشک که کشاورزان بتوانند با خیال راحت محصول خود را در محلی سرپوشیده برای زمان طولانی نگه دارند، شاید بتواند دردی از آن‌ها را دوا کند.

چند پیشنهاد به مسئولان
مشکلات گفته شده موارد تکراری و البته ابتدایی است که مسئولان در حوزه روستاها باید مدنظر قرار دهند؛ اما یک خطر هم بر سر راه زرشک‌کاران است که اگر برای آن چاره‌ای نشود، بی‌شک می‌تواند در بلندمدت کشاورزان را بیشتر از کار زده کرده و از روستاها فراری دهد. داستان هم از این قرار است که این روزها درختچه‌های زرشک به راحتی از استان خارج و حتی با عبور از مرز به افغانستان صادر می‌شوند. مطرح شدن این کشور همسایه به عنوان رقیب ایران در موضوع زعفران و حتی فرش این خطر را به ما گوشزد می‌کند که مبادا این بلا سر زرشک هم آمده و کشاورزان ما را تحت تأثیر قرار دهد. بر این اساس ساماندهی، ایجاد قوانین و ممنوع کردن امکان خروج این درختچه‌ها به عنوان یک اولویت باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد؛ چرا که فردا شاید خیلی دیر باشد. زرشک خراسان جنوبی محصولی راهبردی و گنجی نهفته در استان است. حواسمان باشد به راحتی آن را از کف ندهیم.
در نهایت اینکه این محصول شاید هنوز چندان شناخته شده نباشد و بسیاری از فواید آن آگاه نیستند. زرشک حتی در لفظ عامیانه مردم، مظلوم واقع شده و آن را هنگامی به کار می‌برند که می‌خواهند حرف طرف مقابلشان را باور نکنند؛ اما همین محصول هزاران خاصیت دارد که از جمله به عنوان کنترل‌کننده فشارخون یا درمان دردهای کلیوی از آن یاد شده در حالی که پادشاهان از آن برای ساخت دارو در زمان شیوع طاعون استفاده می‌کردند یا ابن‌سینا قرن‌ها پیش آن را درمان برخی بیماری‌ها از جمله ورم اعضای بدن، رفع تب، ناراحتی‌های معده و جگر و برطرف‌کننده عطش فراوان دانسته است.  
امروز اگرچه مراکز علمی ما به ویژه در استان برنامه‌های مطالعاتی روی این محصول انجام داده‌اند؛ اما حتی در بسیاری از بازارهای داخلی هم جای خالی این محصول به طور جدی دیده می‌شود؛ بازاریابی جهانی که بماند. معرفی این محصول در عرصه جهانی یک ضرورت بسیار مهم است. شما تصور کنید مردم عراق که به واسطه وجود مرقد مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) به مشهد رفت و آمد دارند، اگر این محصول را شناخته و به کشور خود ببرند، چه نتایجی خواهد داشت. صدور آن به کشورهای منطقه و جهان ارزش افزوده بسیاری ایجاد کرده و ضمن اینکه جیب کشاورز ما را پر می‌کند، جوان‌ها را نیز برای بازگشت به روستا ترغیب خواهد کرد. برگزاری جشنواره‌ها، راه‌اندازی دبیرخانه دائمی زرشک در استان و افتتاح مرکز تحقیقات زرشک حتماً آثار خوبی دارد؛ اما پیشنهاد می‌شود مسئولان استانی و کشوری در کنار این برنامه‌های روزمره و همیشگی، موضوع بازاریابی این محصول راهبردی دیار خراسان را به جد در رأس برنامه‌های خود قرار دهند و به این طریق بزرگ‌ترین خدمت را به کشاورزان و مردم این خطه داشته باشند.