در فرهنگ اسلامی، ائمه معصومین علیهم‌السلام نمادهای کامل انسانیت و مظهر عواطف الهی هستند. هر کدام از آن بزرگواران در دوره‌های مختلف تاریخ اسلامی ویژگی‌های خاصی از اخلاق نبوی را به نمایش گذاشته‌اند. امام رضا(ع) به عنوان هشتمین امام معصوم، در شرایط خاص سیاسی و اجتماعی دوران خود، به عنوان «غوث اللهفان» شناخته شد، لقبی که نشان‌دهنده ویژگی‌های انسانی و دینی ایشان است. این لقب، معنای عمیقی در خود دارد و بیانگر دلسوزی، فداکاری و توجه بی‌دریغ به درماندگان و نیازمندان است.

در گفت‌وگو با حجت الاسلام دکتر قاسم خانجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به بررسی معنای عمیق و ابعاد مختلف «غوث اللهفان» پرداختیم. لقبی که تجلی پناه و فریادرسی و شفاعت درماندگان در دوران سخت زندگی آن حضرت است.

یکی از القابی که امام رضا(ع) را با آن صدا می زنیم لقب «غوث اللهفان» است. درباره ریشه و معنای این لقب توضیحی بفرمایید؟

لقب «غوث اللهفان» به معنای «پناهگاه و فریادرس درماندگان و بیچارگان» است. این عبارت در زیارت جوادیه امام رضا(ع) به صورت «السَّلامُ عَلَی غَوْثِ اللَّهْفَانِ وَ مَنْ صَارَتْ بِهِ أَرْضُ خُرَاسَانَ خُرَاسان» آمده است و به عنوان یکی از صفات برجسته ایشان شناخته می‌شود. از منظر دینی «غوث» به معنای فریادرس و نجات‌دهنده است، و «اللهفان» به درماندگان و کسانی که به دلیل مشکلات و مصائب به شدت نیازمند کمک و توجه هستند، اشاره دارد. امام رضا(ع) به عنوان فردی که در زمان خود همواره پناهگاهی برای کسانی بود که در بحران‌ها و مشکلات قرار داشتند، این لقب را به ‌طور خاص دریافت کرده است. این ویژگی نه تنها در تاریخ امامان معصوم، بلکه در آموزه‌های اسلامی، تأکید زیادی دارد که مؤمنان باید در برابر نیازمندان و درماندگان دلسوز و فریادرس باشند. «سلام بر پناهگاه و فریادرس درماندگان» به ویژگی خاص امام رضا(ع) اشاره دارد که در دوران خود، به ویژه در خراسان، در پاسخ به مشکلات مردم و نیازمندان، به یاری آنان می‌شتافت.

آیا لقب «غوث اللهفان» مختص امام رضا(ع) است، یا سایر ائمه معصومین(ع) نیز در مقام فریادرسی و پناه دادن به درماندگان این ویژگی را دارند؟

لقب «غوث اللهفان» تنها مختص امام رضا(ع) نیست اما این ویژگی در دوران امامت ایشان بیشتر بروز و ظهور پیدا کرده است. تمام ائمه(ع) مظاهر اسم «المغیث» خدای سبحان هستند. آنها به فرمان و اراده الهی از هر مستغیثی دستگیری کرده و فریادرسی دارند. در این میان، ثامن الائمه امام علی بن موسی الرضا(ع) خصوصیت ویژه‌ای دارد. همچنانکه به این خصوصیت در جلد یک عیون اخبارالرضا(ع) و در بیان امام صادق(ع) تصریح شده و از امام رضا(ع) به «غوث الأمه و غیاثها» نام برده شده است. امام رضا(ع) فریادرس امت است. مقطع اول فریادرسی نسبت به گرفتاری‌های انسانهاست و در مقطعی مهمتر، فریادرسی ایشان از انسانیت و اخلاق و حقوق است؛ همچنان که سایر ائمه(ع) فریادرس درماندگان و یاری رسان نیازمندان بودند. در دوره امام رضا(ع)، به دلیل شرایط ویژه‌ای که حضرت در آن زندگی می‌کرد مانند فشارهای سیاسی و اجتماعی دوران خلافت مأمون این ویژگی به‌ویژه در امام رضا(ع) نمود بیشتری داشت. به بیانی دیگر امام(ع) با پذیرش ولایت‌عهدی و قرار گرفتن در شرایط سخت، توانست به مردم پناه دهد و به عنوان«غوث اللهفان» شناخته شود. امام رضا(ع) با آغوش باز و بدون هیچ‌گونه تفاوتی به درخواست‌های مردم پاسخ می‌داد و همیشه در مسیر رفع مشکلات آنان گام برمی‌داشت.

چه حقیقت معنوی و الهی در عبارت «السَّلامُ عَلَی غَوْثِ اللَّهْفَانِ وَ مَنْ صَارَتْ بِهِ أَرْضُ خُرَاسَانَ خُرَاسَان» نهفته است و چگونه وجود مبارک امام رضا(ع) باعث تحول و برکت در سرزمین خراسان شده است؟

در این دعا می‌گوییم سلام بر کسی که ارض خراسان به واسطه وجود او خراسان شد. برخی گفته‌اند خراسان به معنای محل طلوع و تابش خورشید است و این یعنی وجود مقدس امام رضا(ع) در خراسان باعث نزول برکاتی از زمین و آسمان شده و به همین دلیل این سرزمین به خراسان شهرت یافته است. این واقعیت نشان می‌دهد که در دوران امامت امام رضا(ع)، به‌ویژه در زمانی که مأمون قصد داشت با دعوت حضرت به طوس و پیشنهاد ولایتعهدی، به نوعی اعتماد مردم و پیروان امام(ع) را سلب کرده و امام را در چشم آنان کم‌ارزش کند، در حقیقت، مأمون به هدف خود دست نیافت. طرح او نه‌تنها امام را از نگاه مردم نیانداخت، بلکه برعکس، امام رضا(ع) در قلب خراسان به کانونی برای جلب توجه همگان تبدیل شد؛ به‌گونه‌ای که مردم از هر قشر و طبقه‌ای، به‌ویژه در میان درماندگان و فقرا، او را پناهگاه خود می‌یافتند. این توجه و محبت به امام نه تنها در دوران حیات ایشان، بلکه پس از شهادت حضرت نیز ادامه دارد و حرم شریف ایشان به مکانی امن و مقدس برای همه، حتی غیرشیعیان تبدیل شده است. این امر نشانگر آن است که امام رضا(ع) در مسیر الهی خود، نه تنها جایگاه ایشان در اثر توطئه‌های دشمنان تنزل نیافت، بلکه برعکس به برکت الطاف الهی، به جایگاهی رسید که حرم ایشان به پناهگاه همه مردم، چه شیعه و چه غیرشیعه، تبدیل گردید. به عنوان نمونه ابن حبان بستی از عالمان برجسته اهل سنت، متوفی سال 354 قمری، در کتاب الثقات جلد 8 ص 475 می‌گوید «علی بن موسی الرضا از بزرگان و عقلا و نخبگان و بزرگواران اهل بیت و بنی هاشم است. اگر از وی روایتی شود، واجب است حدیثش معتبر شناخته شود. من به دفعات قبر ایشان را زیارت کرده‌ام. زمانی که در طوس بودم، هر مشکلی برایم رخ می‌داد، قبر علی بن موسی الرضا را زیارت می‌کردم و برای برطرف شدن مشکلم دعا می‌کردم و دعایم مستجاب و مشکلم حل می‌شد. این کار را به دفعات تجربه کردم و جواب گرفتم. خداوند ما را بر محبت مصطفی و اهل بیتش‌ـ‌که درود خدا بر او و اهل بیتش بادـ‌بمیراند». امام رضا(ع) در میان اهل سنت جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد و طبق آنچه ذهبی در سیر اعلام النبلاء آورده است از ایشان به امام، علامه، حافظ، شیخ خراسان، یکی از استوانه‌های علم در فقه و لغت و حدیث، و از عقلای رجال یاد کرده‌اند.

چه درس‌های معنوی و اجتماعی می‌توان از لقب «غوث اللهفان» امام رضا(ع) آموخت و چگونه سیره آن حضرت ما را به دلسوزی، فداکاری و مسئولیت‌پذیری در برابر مشکلات دیگران، به‌ویژه در دوران بحران‌ها دعوت می‌کند؟

غوث اللهفان؛ پناهگاه و فریادرس درماندگان و بیچارگان درس‌های بسیاری از دلسوزی، ایثار و فداکاری برای ما دارد. امام رضا(ع) در شرایط سخت، همیشه در کنار مردم بود و مشکلات آنان را از صمیم قلب می‌فهمید. این درس به ما می‌آموزد که باید در برابر مشکلات دیگران بی‌تفاوت نباشیم و در حد توان خود به یاری آنها بشتابیم. آن حضرت(ع) هرگز از کمک به نیازمندان و درماندگان دریغ نمی‌کرد، حتی در زمانی که خود تحت فشارهای سیاسی و اجتماعی قرار داشت. این آموزه به ما یاد می‌دهد که در کمک به دیگران باید از خودگذشتگی و فداکاری نشان دهیم. علاوه بر آن در مشکلات و بحران‌های اجتماعی، باید مانند امام رضا(ع) به جای فرار از مشکلات، با دلسوزی و جدیت به رفع مشکلات جامعه بپردازیم. پیروی از سیره امام رضا(ع) به این معناست که در هر شرایطی باید در جهت رفع مشکلات جامعه گام برداریم و به ویژه به قشرهای ضعیف و درمانده توجه کنیم. در دنیای امروز، این درس به معنای مشارکت در حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و نیز همدردی با کسانی است که در بحران‌ها به سر می‌برند.

چه ارتباطی میان لقب «غوث اللهفان» امام رضا(ع) و مسئولیت‌های اجتماعی شیعیان وجود دارد؟

این لقب علاوه بر بعد شخصیتی امام معصوم، مسئولیت‌های اجتماعی شیعیان را نیز به ما یادآوری می‌کند. در آموزه‌های دینی اسلام، توجه به رفاه و رفع نیازهای دیگران از ارکان اصلی ایمان است. شیعیان امام رضا(ع) باید همواره از خودگذشتگی و فداکاری در خدمت به دیگران را در نظر داشته باشند. پیروی از این سیره به این معناست که در جامعه اسلامی نباید تنها به فکر منافع فردی خود باشیم، بلکه باید در رفع مشکلات اجتماعی و فردی دیگران نیز مشارکت فعال داشته باشیم. امام رضا(ع) به ما آموخت که مسئولیت اجتماعی ما تنها به دعا و نیایش محدود نیست، بلکه باید در عمل، مشکلات و سختی‌های مردم را کاهش دهیم و در مسیر خدمت به آنان گام برداریم. اگر از سیره امام رضا(ع) در کمک به دیگران الهام بگیریم، در زندگی فردی خود به عنوان فریادرس و پناهگاه برای کسانی که نیاز به حمایت دارند، عمل خواهیم کرد. امروز بسیاری از ما اینگونه نیستیم و تعارف هم ندارد. متأسفانه اگر انفاق می‌کنیم از چیزهای اضافه انفاق می‌کنیم یا اگر می‌بخشیم آن مقداری را که مورد نیازمان نیست می‌بخشیم. در حالی که این اخلاق، اخلاق امام رضایی نیست. متاسفانه امروزه بسیاری از مؤمنین و شیعیان و کسانی که ادعای پیروی از ائمه از جمله امام رضا(ع) را دارند اینگونه شده‌اند که تنها به زندگی خود، فرزندان و نهایتاً بستگان نزدیک خود توجه دارند در حالی که شاید چند خانواده آن طرف‌تر به اصطلاح رایج، به نان شب خود محتاج باشند و من به فکر تعویض مبل و مبلمان و دکوراسیون خانه و تعویض ماشین و خانه و... هستم. این به هیچ وجه با سیره امام تناسب و همخوانی ندارد.