نامش صحن مطهر بود تا زمانی که در شرق روضه منوره صحن نو را بنا کردند. پیش از آن، مردم روزگار تیموری این صحن را با همین نام می‌شناختند تا زمانی که شاه عباس به زیارت مشهد آمد و صحن را گسترش داد. نامش بین مردم هم صحن مقدس بود، هم صحن امام و هم صحن نادری، تا اینکه فتحعلی شاه دستور ساخت صحن جدیدی را داد و آن شد صحن نو و صحن مطهر شد صحن عتیق. صحنی که امروز، آن را با نام صحن انقلاب اسلامی می‌شناسیم.
نشست این هفته قصه‌های حرم در مؤسسه فرهنگی قدس، بررسی تاریخ ساخت و تغییرات صحن کهنه یا عتیق بود که در ادامه برخی از موضوعات مطرح شده را با یکدیگر مرور می‌کنیم.
روزگاری صحن مطهر بود
بر اساس گزارش‌های تاریخی، فضای ضلع شمالی روضه منوره در ابتدا به صورت کاروانسرا و مدارس علمیه شکل گرفته است. جواد نوائیان رودسری با بیان این موضوع، توضیحات خود را چنین آغاز کرد: «بیشتر مدارس علمیه بنا نهاده شده در قرن‌های ۵ و ۶ در نیمه شمالی حرم مطهر قرار داشت. بخش عمده‌ای از فضای فعلی صحن عتیق متعلق به قبرستان قتلگاه بود تا اینکه در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری بحث توسعه مدارس علمیه اهل سنت در مشهد به وجود آمد و چندین مدرسه در این قسمت بنا شد. این مدارس تا سال ۱۰۱۰ قمری پابرجا ماند و آخرین آن‌ها مدرسه مستشاریه یا مدرسه ملا تاجی بود که قدمت آن به دوره تیموری برمی‌گشت و مستشارالملک آن را بازسازی کرد».
این استاد تاریخ پیش از صحبت درباره ایجاد صحن عتیق، توضیحاتی نیز درباره قبرستان قتلگاه داد: «حدود سال ۵۱۰ هجری قمری از محدوده کنار روضه منوره تا یک مسافت نسبتاً طولانی (میدان طبرسی فعلی) به‌تدریج گورستان بزرگی ایجاد شد که بعدها به قبرستان قتلگاه شناخته می‌شد. فضای قبرستان قتلگاه از سمت جنوب تا نزدیکی حرم مطهر گسترش پیدا کرد و پس از ساخت مدارس عقب رانده شد اما چون اقبال عمومی برای دفن اموات زیاد بود، از آن پس از سمت شمال توسعه پیدا کرد».
پیش از سال ۸۷۰ قمری ورودی اصلی حرم مطهر همان در ورودی قسمت شرقی بود که به باغ ایلخانی راه داشت و بعدها صحن نو شد. امیرعلشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا در این سال تصمیم به ایجاد فضایی در ضلع شمالی روضه منوره گرفت که برای انجام مراسم و اعمال عبادی مانند اعتکاف استفاده می‌شد؛ «قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر پس از صحن گوهرشاد، صحن مطهر بود که امیرعلشیر نوایی سنگ بنای آن را گذاشت. این صحن با نام‌های صحن امام یا صحن مقدس هم شناخته می‌شد. او پیش از آن، ایوانی در قسمت شمالی حرم مطهر ساخت که امروز آن را به نام ایوان طلا می‌شناسیم. نصب پنجره فولادی برای تأمین نور توحیدخانه در این قسمت هم از اقدامات امیرعلیشیر بود که بعدها به عنوان مکانی برای زیارت بانوان استفاده می‌شد».
صحنی که چهار برابر شد
در اوایل دوره صفوی قسمت آهیانه گنبد، مطلا شده و ضریحی نصب شد اما چندان تغییری در صحن عتیق اتفاق نیفتاد و صحن به همان اندازه زمان امیر علیشیر باقی ماند. سال ۱۰۱۰ قمری بود که شاه عباس صفوی به شکرانه پیروزی بر ازبکان، عزم زیارت امام رضا(ع) کرد. همان سفر معروفی که با پای پیاده از اصفهان تا مشهد را طی کرد و یادگارهای ماندگاری را در این صحن و سرا از خود به‌جا گذاشت. او در این سفر به جز مطلا کردن استوانه دور گنبد مطهر، دستور دیگری نیز صادر کرد؛ «شاه عباس اول صحن مطهر را به چهار برابر اندازه اولیه توسعه داد. چهار ایوان در آن تعبیه کرد که البته یکی از آن‌ها همان ایوان ساخته شده به دستور امیرعلیشیر نوایی بود. ۱۲ صفه و ۵۴ حجره در این صحن ساخت و نهر نادری را از وسط آن عبور داد. از اینکه این صحن دارای حوض بوده یا نه اطلاع دقیقی نداریم اما می‌دانیم در آن، ن عبور دادمممممممنن سقاخانه و سنگاب وجود داشته است».
قسمتی از بازار مشهد در فضای صحن کهنه واقع بود و ساخت این صحن سبب گسست تاریخی این بازار شد که حدوداً بر مسیر سناباد به نوغان قرار داشت. این حرم‌شناس ضمن اشاره به این موضوع، درباره روند زیباسازی صحن نیز گفت: «پس از ساخت صحن عتیق، مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری آن به درازا کشید و در سال‌های بعد مرمت‌های بسیاری بر آن انجام شد. نام‌هایی چون علیرضا عباسی، محمدرضا امامی و محمدحسین شهیدی بر بسیاری از کتیبه‌های آن حک شده است».
نوائیان در ادامه به معرفی ایوان‌های این صحن و تزئینات هنری آن پرداخت.
ایوان زرنشان
قدیمی‌ترین ایوان صحن کهنه است و تنها ایوان طلای این صحن. بانی‌اش امیرعلیشیر نوایی است اما مطلا کردنش به دست نادرشاه افشار در سال ۱۱۱۴ خورشیدی اتفاق افتاده است. نشستن خشت‌های طلا به دستور نادر قلی میرزا این ایوان را به نام «ایوان نادری» هم مشهور کرد. نوائیان گفت: «ایوان جنوبی صحن عتیق موسوم به ایوان طلا ابعادی به ارتفاع ۲۱/۴ متر، دهانه ۱۴/۵ متر و عمق ۷/۸ متر دارد. این ایوان بین سال‌های ۸۷۵ تا ۸۸۵ قمری ساخته و یک سال پس از زلزله مهیب مشهد در سال ۱۰۸۵ قمری به دستور شاه سلیمان صفوی مرمت اساسی شده است».
کتیبه‌های بسیار و خوش‌منظر این ایوان تحت‌الشعاع درخشش خشت‌های زرین آن قرار نگرفته و جلوه‌گری خود را دارد. هر دو کتیبه پیشانی و حاشیه ایوان طلا متعلق به دوره صفویه است. کتیبه پیشانی، متنی است درباره زمان ساخت ایوان که در ۱۰۸۵ قمری مرمت شده است. این کتیبه به خط ثلث جلی زرد رنگ بر زمینه‌ای لاجوردی توسط محمدرضا امامی کتابت شده است. علیرضا عباسی، نگارنده کتیبه‌های حاشیه ایوان، آیات ۳۴-۱ سوره مریم را با خط ثلث سفیدرنگ و سوره یاسین را با خط کوفی طلایی رنگ بر کناره آن نگاشته است.
کتیبه طلایی نفیس وسط ایوان را هم محمد علی رضوی به خط نستعلیق و به سفارش نادر شاه پیش از نشستنش به تخت سلطنت نوشته است.
در قسمت زیرین این کتیبه هم کتیبه نستعلیق ناصری قرار دارد که محمدناصرخان ظهیرالدوله، وزیر مملکت خراسان و نایب‌التولیه، آن را در این محل قرار داده و احتمالاً مربوط به مرمتی صورت گرفته در این دوره بوده است.
کتیبه بالای چهار غرفه نیز روایتی از امیرالمؤمنین(ع) به نقل از امام صادق(ع) در مورد ثواب زیارت امام رضا(ع) و واجب شدن بهشت بر زائر ایشان است که قدمت این کتیبه هم به دوره افشاریه می‌رسد.
ایوان عباسی
ایوان عباسی در ضلع شمالی صحن عتیق قرار دارد و معرق‌کاری آن در دوره شاه عباس دوم صفوی انجام شده است. این ایوان که دارای تزئینات فوق‌العاده شامل کاشی هفت رنگ و معرق است، در ادوار مختلف تاریخی مرمت و بازسازی شده است. این حرم‌شناس درباره کاربری این ایوان گفت: «این ایوان مانند زمان حال، کاربری ورود و خروج نداشته و فضای شمالی صحن عتیق تا پیش از انقلاب به عنوان فضای مَدْرَس برای برگزاری جلسات درس استفاده می‌شده است.
این ایوان که روبه‌روی گنبد مطهر قرار دارد دارای صفه و گلدسته است. این مناره را استاد معمار علینقی مشهدی در ۱۱۱۱ قمری به دستور نادرشاه ساخته است. این گلدسته که در کاشی‌های پایین آن سوره توحید و در کاشی‌های بالا آیه نصر من الله... کار شده، مانند گلدسته کنار گنبد، سرپوش ۱۲ وجهی دارد اما ارتفاعش ۱.۵ متر بلندتر است.
نکته دیگری که نوائیان رودسری درباره این ایوان گفت تنوع قدمت کتیبه‌های آن است که از دوره صفویه تا جمهوری اسلامی مختلف است. به عنوان نمونه، کتیبه بالای محراب آن مربوط به ۸ خرداد ۱۳۵۸ است که تاریخ تعویض نام این صحن به صحن انقلاب اسلامی را نشان می‌دهد.
ایوان ساعت
ضلع غربی صحن عتیق مکان قرار گرفتن ایوان موسوم به ایوان ساعت است که محل نصب ساعت بزرگ حرم مطهر بوده است. ساخت برج ساعت در قسمت بالایی این ایوان در دوره ناصرالدین شاه اتفاق افتاده و هیچ ارتباطی به مظفرالدین شاه ندارد و به اشتباه به نام ساعت مظفری شناخته می‌شود. نوائیان با تأکید بر این موضوع گفت: «این ایوان که فاقد گلدسته است، در زمان شاه عباس یکم صفوی ساخته شده و دارای تزئینات فوق‌العاده، شامل کاشی هفت رنگ و معرق است که در دوره‌های مختلف تاریخی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. ایوان ساعت مسیر ورودی به صحن عتیق از مسیر بالاخیابان بوده و آب نهر نادری هم از این قسمت وارد صحن می‌شده است.
ایوان نقاره‌خانه
ایوان روبه‌روی ایوان ساعت نیز ایوان شرقی است که صدای نقاره‌خانه از آنجا به گوش زائران می‌رسد. ایوان نقاره‌خانه دارای تزئینات کاشی هفت رنگ و معرق بوده و محتوای کتیبه‌های آن شامل آیات قرآن، اشعار و اطلاعاتی درباره مرمت آن است. این استاد تاریخ در انتها درباره ساخت بنای نقاره‌خانه هم گفت: «بنای نقاره‌خانه در سال ۱۲۸۴ قمری به همت حاجی قوام‌الملک شیرازی در یک طبقه روی لبه کم‌عرض تاج سر در ایوان داخلی، بدون تزئینات و با یک سقف شیروانی و ۲۰ پایه چوبی ساخته شد. به دلیل فرسوده بودن نقاره‌خانه قدیمی و تخریب آن، عملیات ساخت نقاره‌خانه جدید در سال ۱۳۳۷ ش به دستور سیدفخرالدین شادمان، نیابت تولیت وقت آغاز شد و تا سال ۱۳۴۶ ش و دوران نیابت تولیت محمد مهران طول کشید. این نقاره‌خانه با معماری حاج احمد بیوکی و نظارت مهندس قهرمانی ساخته شد و طراحی و ساخت مقرنس‌ها و سازه به دست حاج صادق رأفتی و طرح کاشی‌های معرق آن توسط محمدحسن رضوان اتفاق افتاد».
نظر شما