کافی است هنگام زیارت در حرم مطهر، نگاهی به اطراف خود بیندازید تا جلوه‌های این عرض ارادت‌های هنری را در وجب به وجب این مکان مقدس ببینید.

 برخی از این شاهکارها، همچنان با نام خالقشان شناخته می‌شوند؛ مثلاً کتیبه دور گنبد طلا که یادگار هنرافشانی علیرضا عباسی، خطاط نامدار دوره صفویه است، یا کتیبه‌های محمدحسین شهیدی مشهدی که در ایوان‌های صحن عتیق و نو از دوره قاجار تا به امروز خودنمایی می‌کنند. اما در این بین هستند آثاری که هم از نظر ما پنهان شده‌اند و هم نامی از خالقان آن‌ها باقی نیست یا دست‌کم در میان عموم مردم شناخته شده نیستند. آقاحسن نقاش، یکی از همین هنرمندان دلسوخته است که یادگار ۴۸۰ساله عرض ارادتش به ساحت قدسی حضرت ثامن‌الحجج(ع) حدود دو قرن است که زیر پوشش آینه‌کاری روضه منوره از چشم‌ها پنهان است.

سبک هرات

قبل از تزئین حرم مطهر با کاشی‌های خوش‌ رنگ و لعاب، از هنر نقاشی برای تزئین در و دیوار و همچنین زیر گنبدها استفاده می‌شد. امروزه برخی از آثار برجا مانده از این هنر را می‌توان زیر گنبد مسجد گوهرشاد مشاهده کرد؛ البته نقاشی نیاز به مرمت و نگهداری دائمی دارد و این کار هم بسیار هزینه‌بر است و هم خیلی وقت‌گیر. با این‌ حال تا پیش از دوره قاجار، بخش مهمی از تزئین حرم رضوی به ویژه تزئینات مربوط به زیر گنبدها، توسط نقاشان زبردستی مانند آقاحسن نقاش انجام می‌گرفت. آقاحسن در هرات متولد شد و از استادان مکتب نقاشی این شهر به حساب می‌آمد. هرات از دوره تیموری و به ویژه از عهد شاهرخ، مرکز پرورش نقاشان نامداری مانند کمال‌الدین بهزاد بود. احتمالاً می‌توانیم آقاحسن نقاش را از شاگردان بهزاد بدانیم؛ چون او در سال ۹۱۴ خورشیدی درگذشت و آقاحسن حوالی سال ۹۲۲ خورشیدی، نقاشی در حرم مطهر را آغاز کرد و در این زمان به اوج توانمندی در هنر نقاشی رسیده‌ بود. پس از دوران پرتلاطم حکومت شاه اسماعیل یکم، عصر حکومت شاه تهماسب یکم فرا رسید و در همین دوره، نخستین فعالیت‌های عمرانی عهد صفویه در حرم مطهر پا گرفت.

راه یافتن به آستان ثامن‌الحجج(ع)

درباره اینکه آقاحسن نقاش چگونه و چطور کار تزئین داخل گنبد روضه منوره را پذیرفت و آن را در زمان حکومت محمدخان تکلو بر خراسان، در دوره شاه تهماسب یکم صفوی انجام داد، دو روایت متفاوت وجود دارد؛ نخستین روایت، مربوط به خواست و میل حاکم خراسان است. محمدخان تکلو به دلیل ارادتی که به امام رضا(ع) داشت، دستور داد در بازسازی اماکن متبرکه و تزئین آن تلاش شود و خودش بخش مهمی از هزینه‌های مربوط به این کار را پرداخت کرد که البته قسمتی از آن‌ها مربوط به کار نقاشی آقاحسن نقاش بود. اما روایت دیگری هم وجود دارد که شواهد تاریخی، بیشتر آن را تأیید می‌کند و آن اینکه آقاحسن نقاش، خودش با عشق و ارادتی که به ثامن‌الحجج(ع) داشت، پیشنهاد تزئین داخل گنبد را به حاکم خراسان ارائه کرد و به کار نقاشی در حرم مطهر همت گماشت. شاهد ما بر این مدعا، گزارشی است که احمد بن حسین منشی قمی در کتاب بسیار ارزشمند «گلستان هنر» آورده ‌است؛ در این کتاب که در دوره صفویه و به فاصله کوتاهی پس از وفات آقاحسن نقاش به رشته تحریر درآمده، می‌خوانیم که وی پس از اتمام کار، با بهترین شکل ممکن، بیتی را بر حاشیه نقاشی درون گنبد روضه منوره اضافه کرد: «حَسَن به گرد درت گشته بر طریق طواف / تو کعبه‌وار همه حاجتش روا کردی». گزارش‌هایی تاریخی وجود دارد که از عبادت‌های شبانه و تهجدهای آقاحسن زیر گنبد روضه منوره، هنگام نقاشی آن صحبت می‌کنند و خبر از اشعار پرسوز و گدازی می‌دهند که این هنرمند نامی هنگام عرض ارادت به ساحت مقدس امام رضا(ع) بر زبان می‌آورده‌ است. ظاهراً خانواده و خاندان آقاحسن در مشهد زندگی نمی‌کرده‌اند، چون او پس از اتمام کار و با وجود توقف طولانی در مشهدالرضا(ع) به زادگاهش، شهر هرات بازگشت و روزهای پایانی عمر خود را در آنجا گذراند. وی در این ایام، مقبره‌ای برای خودش در نزدیکی آرامگاه خواجه عبدالله انصاری مشهور به «پیر هرات»، عارف نامدار قرن پنجم هجری قمری بنا کرد و تمام دیوارهای داخل آن را به بهترین شکل نقاشی نمود. تاریخ وفات آقاحسن نقاش دقیقاً معلوم نیست اما احتمالاً در حدود سال ۹۶۰ خورشیدی بدرود حیات گفته ‌است.