شاید خیلی‌ها ندانند یکشنبه خونین حد نهایی درگیری مردم مشهد و عوامل رژیم پهلوی بود؛ اتفاقی که موجب شد کنترل بخش مهمی از شهر به دست مردم بیفتد و عملاً به حاکمیت رژیم در مشهد پایان دهد. این نقطه عطف، نتیجه یک سلسله حوادث به هم پیوسته بود که نمی‌توان کلیت آن را از وقایع آن روزگار همه ایران تفکیک کرد. در واقع موجی که با کشتار وحشیانه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ در میدان ژاله تهران آغاز شده بود، خیلی سریع همه جای کشور را فرا گرفت و سراسر ایران را به حرکت درآورد. در مشهد سیر حوادث بسیار سریع و پیاپی بود. در مهر و آبان تقابل میان حکومت و مردم افزایش یافت. هجوم وحشیانه به حرم مطهر رضوی و کشتار مردمی که در مقابل بیت آیت‌الله العظمی سیدعبدالله شیرازی در بالاخیابان مشهد متحصن شده بودند، پیمانه صبر مردم را لبریز کرد و در پی واقعه ۲۱ آذر و هجوم به بیمارستان امام رضا(ع)، کسانی که برای ورود به جبهه انقلاب دچار تردید بودند، آن را کنار گذاشتند و شهر یکپارچه به خروش آمد. به همین دلیل بود که رژیم در اجتماع دوهفته‌ای انقلابیون در میدان بیمارستان امام رضا(ع) قادر به انجام واکنش مناسب نبود و برای راندن انقلابیون از حریم میدان نتوانست کاری از پیش ببرد و تنها به چند هجوم محدود آن هم در انتهای شب یا ابتدای صبح بسنده کرد. همزمان با آغاز دی ماه، التهابات حاکم بر جامعه بیشتر شد. درگیری‌های روز پنجم دی ماه که با روز پایانی تحصن میدان بیمارستان امام رضا(ع) همزمان بود و به شهادت جمعی از مردم مشهد انجامید، انقلاب را به نقطه بدون بازگشت خودش در مشهد نزدیک کرد. مردم مشهد دیگر از رودررویی با عوامل رژیم ابایی نداشتند و این مسئله در تشدید خشونتی که مأموران برای مهار اعتراض‌ها به خرج می‌دادند، نمودی آشکار داشت. در روزهای نهم و دهم دی ماه، انقلاب در مشهد به نقطه بدون بازگشت رسید؛ این نقطه بی‌بازگشت در واقع همان رویارویی نهایی بود که به پیروزی مردم انجامید. در این دو روز رژیم تقریباً تمام ظرفیت خود را در مشهد به میدان آورد اما کاری از پیش نبرد و نتوانست قیام عمومی مردم را متوقف کند. با فرا رسیدن بهمن ماه، کنترل شهر به صورت کامل در اختیار انقلابیون قرار داشت و مشهد شاید زودتر از هر جای دیگری در ایران، پیروزی انقلاب اسلامی را جشن گرفت.
نقش جغرافیای حرم مطهر در خیزش انقلابی مشهد
حرم منور رضوی و اماکن متبرکه به عنوان کانون اجتماع مردم مشهد و مرکز شکل گرفتن تجمعات اعتراضی، اصلی‌ترین جغرافیای فعالیت انقلابیون در این شهر بود. صرف نظر از فلکه حضرت به ویژه فلکه جنوبی که عموماً مقصد راهپیمایی‌های گسترده به حساب می‌آمد و نیز صحن موزه (رواق امام خمینی(ره) فعلی) که گاه شاهد تجمعات گسترده می‌شد، دیگر اماکن متبرکه نیز نقشی بنیادین در تجمعات پیش از دهم دی ماه داشتند. یکی از مهم‌ترین وقایع رخ داده در حرم مطهر، خطبه‌خوانی شب عاشورا بود. ۱۹ آذر سال ۱۳۵۷ آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای و جمع زیادی از مردم مشهد در صحن کهنه حرم مطهر اجتماع کردند تا مراسم خطبه شب عاشورا مطابق سنت قدیمی حرم منور رضوی برگزار شود. در این خطبه‌خوانی – که خطبه آن توسط آیت‌الله خامنه‌ای ایراد شد – برای نخستین بار نام امام خمینی(ره) به صورت رسمی برده شد. اتفاقی که در سازمان آستان قدس رضوی به معنای پایان دوران رژیم پهلوی بود. این واقعه به ویژه پس از حادثه روز ۲۹ آبان و هجوم به حرم مطهر رضوی که پیش‌تر به آن اشاره کردیم، نقش بسیار مهمی در اوج‌گیری مبارزات داشت. با ایراد خطبه شب عاشورا به نام امام خمینی(ره) در صحن کهنه، عوامل رژیم در مشهد از سوی مرکز و برای پاسخ‌گویی فوری و قاطع تحت فشار قرار گرفتند. در واقع حمله به بیمارستان امام رضا(ع) درست پس از این واقعه و برای گرفتن زهر چشم از مردم سازماندهی شد؛ هجومی که برای رژیم نتیجه عکس داشت و به جای عقب راندن انقلابیون، فضای فوق‌العاده‌ای را برای عرضه اندیشه‌های مبارزاتی و نشان دادن چهره واقعی رژیم پهلوی فراهم کرد. آنچه در طول دو هفته در میدان بیمارستان امام رضا(ع) اتفاق افتاد، فرصتی بود که با ایراد خطبه در صحن کهنه حرم مطهر رضوی و واکنش ناشیانه عوامل رژیم به آن رقم خورد. در جریان قیام نهم و دهم دی ماه نیز تمرکز عمده درگیری‌ها در اطراف حرم منور رضوی بود. بالاخیابان، از میدان شهدا تا حرم رضوی یکی از کانون‌های اصلی درگیری در این دو روز به حساب می‌آمد. دلیل این تمرکز اولاً قرار گرفتن اماکن متبرکه به عنوان نقطه اتکای انقلابیون و اساسی‌ترین جغرافیای تکاپوهای مبارزاتی در مشهد در این محدوده و ثانیاً واقع شدن بیت مراجع مشهد و در رأس آن‌ها آیت‌الله العظمی سیدعبدالله شیرازی در این گذر قدیمی و راهبردی بود. در جریان درگیری‌های سنگین روز دهم دی سال ۱۳۵۷ تعداد زیادی از شهدا نزدیک به حرم مطهر و در خیابان‌های منتهی به آن هدف گلوله قرار گرفتند. افرادی مانند شهیدان محمود قویدل، علی‌اکبر علی‌آبادی، قاسم قائمی، سیدهاشم کوشه‌ای، رجبعلی حسینی‌پور و محسن صداقت از شهدایی بودند که در حملات رژیم در بالاخیابان محدوده چهارراه نادری تا حرم مطهر رضوی به شهادت رسیدند. در خیابان طبرسی و نزدیک حرم منور رضوی امرالله بربری که سعی داشت به زخمی‌های اطراف حرم مطهر کمک کند، هدف گلوله مستقیم قرار گرفت و به شهادت رسید و به این ترتیب، اطراف حرم مطهر با خون شهدای گلگون کفنی که در راه مبارزه با ظلم و بیداد از جان مایه گذاشته بودند، رنگین شد. مرور جایگاه حرم مطهر امام رضا(ع) و اماکن متبرکه به عنوان اصلی‌ترین جغرافیای تکاپوهای انقلابی در مشهد نیازمند بررسی‌های دقیق‌تر و موشکافانه‌تری است که ان‌شاءالله در آینده به آن خواهیم پرداخت.
جواد نوائیان رودسری
نظر شما