شیخ حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به‌شمار می‌آید. کتاب «وسائل‌الشیعه» او بیش از هر کتاب دیگری مرجع فقهای شیعه است. سالروز ولادت او بهانه‌ای است برای یادآوری زندگی و خدمات «صاحب وسائل».
از نسل احرار کربلا
شیخ حر عاملی در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ در جبل‌عامل لبنان به دنیا آمد. خاندانش اهل علم و ادب و فقاهت بودند و به نوشته شیخ عباس قمی، نسبشان به حر بن یزیدریاحی، شهید کربلا می‌رسید.
در کودکی به بیماری سختی دچار شد تا حدی که در بستر احتضار افتاده و بستگانش آماده عزاداری بودند. اما با عنایت ائمه اطهار(ع) شفا یافت.
ماجرا را خود چنین نوشته است: در بستر مرگ، بین خواب و بیداری، یکایک معصومین(ع) را دیدم و با آن‌ها گفت‌وگو کردم که در حقم دعا کردند: «خدایت شفا دهد و عمری دراز کنی. سپس کاسه‌ای به من دادند که نوشیدم و در همان حال خوب شدم و مرض به‌کلی زائل شد و نشستم. بستگانم از این حال در شگفت شدند...».
از جبل‌عامل لبنان تا مشهد ایران
شیخ حر عاملی تا ۴۰سالگی در جبل‌عامل زندگی کرد. اما سال ۱۰۷۳ق به عراق رفت و سپس برای زیارت امام رضا(ع) راهی ایران شد. زیارتی که او را تا آخر عمر، پابند اقامت در مشهدالرضا(ع) کرد.
او پس از مدت کوتاهی از علمای بزرگ آن سامان شد و به جایگاه شیخ‌الاسلامی خراسان رسید. در مشهد مقدس جلسه درس و بحث تشکیل داد و شاگردان فراوانی را تربیت کرد که شمار زیادی از آنان در زمره علما و فقهای ادوار بعدی هستند. اما شهرت شیخ در آثار مکتوب ماندگاری است که برجای گذاشت و خود نیز به نام نامدارترین اثرش، «صاحب وسائل» شناخته می‌شود.
شیخ در مدت اقامتش در مشهد، دو بار برای زیارت عتبات به عراق سفر کرد و یک‌بار نیز به اصفهان رفت تا به دیدار علامه مجلسی درآید و از او اجازه روایت بگیرد.
حرّیت در برابر بی‌ادبی سلطان!
شیخ حر عاملی در سفر به اصفهان از سوی علامه مجلسی به مجلس شاه سلیمان صفوی دعوت شد و در این مجلس شرکت کرد.
شیخ آن‌گاه که به مجلس شاهی وارد شد، در پایین مجلس جای خالی نیافت و به رسم سنت رسول‌خدا(ص) که باید در جای خالی مجلس نشست، کنار متکای سلطان را خالی یافت. پس به بالای مجلس رفت و بدون اجازه سلطان همان‌جا نشست.
شاه سلیمان که در طرف دیگر متکا بر آن تکیه زده بود از این عمل شیخ حرعاملی ناخشنود شد و درصدد تحقیر این عالم ربانی برآمد. این بود که با بی‌ادبی خطاب به شیخ حر گفت: «شیخنا! فرق میان حر و خر چقدر است؟»
شیخ بدون هیچ تأمل و درنگی پاسخ داد: «یک متکا، فقط یک متکا!» پاسخی که تیزهوشی، حاضرجوابی، شوخ‌طبعی و آزادگی شیخ را با هم نشان می‌داد.
قاضی‌القضات خراسان
شاه سلیمان صفوی که در اولین برخورد با شیخ از شجاعت و حاضرجوابی او یکه خورده بود، به‌زودی از بی‌ادبی خود به یک عالم دینی شیعه که آوازه علمش به سراسر ایران رسیده بود، پشیمان شد. به‌ویژه اینکه چنین برخوردی ممکن بود جایگاه شاه را نزد علمای شیعه متزلزل کند. پس درصدد جبران برآمد و از شیخ برای سکونت در اصفهان دعوت کرد.
اما شیخ که برای زیارت ثامن‌الائمه(ع) به ایران آمده بود، دل در گرو مشهدالرضا(ع) داشت. شاه سلیمان عذر شیخ در بازگشت به مشهد را پذیرفت و بنابراین او را قاضی‌القضات خراسان قرار داد و با تجلیل روانه‌اش کرد.
شیخ حر عاملی که تا آن روز از دستگاه شاهی و ریاست گریزان بود، در یکی از حساس‌ترین برهه‌های تاریخ تشیع و در حساس‌ترین نقطه ایران، یعنی خراسان که در معرض تهاجم ازبک‌ها بود، مسئولیت مهمی را پذیرفت تا در صحنه سیاست نیز دینش را به تشیع ادا کند.
صاحب وسائل
مهم‌ترین و مشهورترین اثر شیخ حر عاملی یعنی «تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة» یا به اختصار «وسائل الشیعة» از مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی متأخر شیعه و پرمراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است. این کتاب آن‌قدر مشهور است که شیخ به «صاحب وسائل» شناخته می‌شود.
خود در مقدمه کتاب می‌نویسد: «مدت‌ها از فکر و قلمم می‌خواستم و عزم و همتم را بر آن می‌داشتم تا کتابی به نگارش درآورم که در علم و عمل سرآمد و شامل احادیث مسائل شرعی و نصوص احکام فرعی باشد. احادیثی از کتاب‌های معتبر روایی که علمای بزرگ ما تصریح به صحت و اعتبار آن‌ها کرده‌اند تا در مسائل شرعی هم پناهگاهی برای خودم باشد و هم مرجعی برای هدایت شیعه شود. امیدوارم من هم در ثواب هرکس که از نور آن بهره گیرد و با پرچم آن هدایت شود و از تابش خورشیدش بهره‌مند شود شریک باشم و چه گنجینه‌ای بزرگ‌تر از ثوابی که تا روز قیامت ادامه یابد ان‌شاء‌الله».
وسائل الشیعه از معتبرترین جوامع روایی شیعه به شمار می‌رود که در قرون اخیر نگاشته شده است. کتاب شامل ۳۶هزار روایت درباره احکام شرعی است که شیخ روایات آن را از مجموعه‌های روایی معتبر شیعه برگرفته و طی ۲۰ سال تدوین کرده است. شیخ فهرستی برای کتاب نگاشته که نامش را «من لا یحضره الإمام» نهاده است.
نخستین نسخه خطی وسائل‌الشیعه به خط مؤلف در سال ۱۰۷۲ همچنان موجود است و در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. وسائل بعدها و برای نخستین بار با تصحیح شیخ فضل‌الله نوری به چاپ رسید.
این کتاب از زمان نگارش تاکنون پیوسته مورد توجه علما و فقها بوده و از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه‌های علمیه شیعه به شمار می‌آید. روایات وسائل‌الشیعه در تمام درس‌های خارج فقه نقل مجلس است و به آن‌ها استناد می‌شود. شرح‌ها و تعلیقه‌های فراوانی بر آن نگاشته شده و جالب اینکه نخستین آن‌ها توسط خود مؤلف نوشته شده است.
علامه امینی درباره این کتاب می‌فرماید: «در هیچ کتاب رجال و تراجمی نامی از شیخ حر عاملی برده نشده مگر آنکه جملات مدح و ستایش فراوانی درباره کتاب گرانبهایش یعنی وسائل الشیعه آن را فراگرفته است».
غروب شیخ در جوار حرم مطهر
برادر شیخ درباره وفات او نوشته است: «در روز ۲۱ رمضان سال ۱۱۰۴ ق، غروب خورشید فضیلت و علم و دانش و ماه درخشان علم و عمل و عبادت، شیخ‌الاسلام والمسلمین، جانشین فقها و روات شیعه، سخنگوی هدایت امت و حیات شریعت، راستگو در روایات و نقل معجزات وسائل‌الشیعه، امام خطیب و شاعر ادیب، بنده حقیقی پروردگار بزرگ و بلندمرتبه، شیخ ابوجعفر محمد بن حسن حرعاملی واقع شد. او سفر کرده به سوی رحمت خدایش در جوار هشتمین امام شیعیان علی بن موسی‌الرضا(ع) است. برادر بزرگ من بود و من در مسجد زیر گنبد در کنار منبر بر او نماز خواندم و او را در ایوان حجره‌ای در صحن روضه در کنار مدرسه میرزاجعفر دفن کردیم. او ۷۲ سال سن داشت».
خبرنگار: محمد ولیان‌پور
نظر شما