وقتی در متن زیارت‌نامه امام رضا(ع) می‌خوانیم «أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر...» به یاد می‌آوریم امام رضا(ع) نه تنها در کلام، بلکه در تمام سیره و رفتار خود، پرچمدار امر به معروف و نهی از منکر بوده‌اند. این عبارت نشان‌دهنده یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های آن حضرت است؛ ویژگی‌ای که نه تنها به فرد بلکه به جامعه نیز تعلق دارد و نقشی محوری در اصلاحات دینی و اخلاقی ایفا می‌کند.
توفیق پیدا کردیم چهارشنبه هر هفته خوانندگان عزیز را میهمان شرح یکی از القاب مبارک امام رضا(ع) کرده و در گفت‌وگو با علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه، از جام معارف ناب رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم. این هفته در محضر استاد حوزه حجت‌الاسلام والمسلمین محسن اکبری شاهرودی، از شرح لقب دلنشین «آمر به معروف و ناهی از منکر» بهره‌مند خواهیم شد؛ به امید آنکه گامی در راستای افزایش معرفت خود نسبت به آن امام همام برداریم.
تعبیر «أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر» که در زیارت امام رضا(ع) آمده به چه معناست؟
«امرکننده به خوبی و نهی‌کننده از بدی‌ها» از القاب پرمعنایی است که همه اهل‌بیت(ع) بدان خوانده می‌شوند که از تجلی و نمود این صفت در زندگی و سیره امام رضا(ع) خواهیم گفت. وقتی به امام رضا(ع) می‌گوییم «أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر» در واقع داریم به یکی از جنبه‌های مهم امامت و رهبری ایشان اشاره می‌کنیم. این جمله به این معناست که امام رضا(ع) همواره به انجام کارهای نیک (معروف) فرمان می‌دادند و از انجام کارهای بد و ناپسند (منکر) نهی می‌کردند. برای درک بهتر این صفت و ویژگی باید این مفاهیم را کامل‌تر و بیشتر بشناسیم. معروف به معنای هر کار نیک، پسندیده و مطابق با دستورات الهی است. این شامل اعمال عبادی، اخلاق نیکو، عدالت، صداقت، کمک به دیگران و... می‌شود.
امام به عنوان خلیفه خداوند در زمین و به عنوان رهبر و الگو، وظیفه دارد مردم را به انجام این کارهای نیک تشویق و راهنمایی کرده و با گفتار، کردار و رفتار خود، به سوی نیکی‌ها دعوت کند. منکر هم به معنای هر کار بد، ناپسند و مخالف با دستورات الهی است که شامل گناهان، ظلم، فساد، دروغ، خیانت و... می‌شود و امام وظیفه دارد مردم را از انجام این کارهای بد بازدارد و با بیان، نصیحت و گاهی با برخورد قاطع، سعی در جلوگیری از گسترش بدی‌ها در جامعه داشته باشد.
امام رضا(ع) در زندگی خود با ترویج خوبی‌ها و مبارزه با بدی‌ها، به دنبال ایجاد جامعه‌ای عادلانه و خداپسند بود. البته این صفت، ادامه راه پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) پیش از حضرت رضا(ع) است که ایشان نیز همواره مردم را به نیکی دعوت می‌کردند و از بدی‌ها بازمی‌داشتند. وقتی می‌گوییم «امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر» نه تنها به یکی از ویژگی‌های امام رضا(ع) اشاره می‌کنیم، بلکه آن حضرت را به عنوان یک الگو می‌دانیم.
با توجه به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، آثار این فریضه بر فرد و جامعه چیست و چگونه می‌توان از آن به‌طور مؤثر در راستای ارتقای سلامت اخلاقی و اجتماعی استفاده کرد؟
امر به معروف و نهی از منکر دو رکن اساسی در نظام اخلاقی و اجتماعی اسلام هستند که آثار و فواید فراوانی هم برای فرد و هم برای جامعه به همراه دارند. این فریضه به فرد کمک می‌کند بر نفس خود غلبه کرده و به سوی کمال معنوی حرکت کند. انجام این عمل، نوعی جهاد با نفس است که ایمان و تقوای فرد را تقویت می‌کند و او را در مسیر رشد و تعالی معنوی قرار می‌دهد. همچنین، فردی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، دربرابر سرنوشت جامعه احساس مسئولیت بیشتری کرده و این احساس مسئولیت، او را به یک شهروند فعال و دلسوز تبدیل می‌کند. افزون بر آن، کسی که در برابر منکرات سکوت نمی‌کند و در پی اصلاح جامعه است، کمتر در معرض گناه و انحراف قرار می‌گیرد. این عمل، مانند سپری حفاظتی برای فرد عمل کرده و او را از آلودگی‌های اخلاقی و اجتماعی مصون می‌دارد. علاوه بر این، انجام این فریضه الهی موجب کسب رضایت و خشنودی خداوند می‌شود و فرد احساس نزدیکی بیشتری به خدا پیدا می‌کند. در نهایت، فردی که در پی اصلاح و تغییر وضعیت منکرات جامعه است، احساس آرامش و رضایت درونی بیشتری می‌کند که ناشی از انجام مسئولیت اجتماعی و دینی خود است.
با توجه به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در حفظ و اصلاح جوامع، چه آثار و فواید اجتماعی می‌تواند برای ما داشته باشد و چگونه می‌تواند به ساخت جامعه‌ای سالم و رو به رشد کمک کند؟
یکی از مهم‌ترین فواید اجتماعی این فریضه‌ها، اصلاح جامعه است. امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان ابزارهای اصلی برای جلوگیری از فساد و تباهی، سبب می‌شود جامعه به سوی ارزش‌های الهی و اخلاقی حرکت کند و از انحرافات فاصله بگیرد. این عمل موجب حفظ سلامت جامعه می‌شود، چرا که با گسترش معروف‌ها و ریشه‌کن شدن منکرات، جامعه‌ای سالم‌تر، امن‌تر و اخلاقی‌تر شکل می‌گیرد. کاهش جرم و جنایت، افزایش امنیت اجتماعی و بهبود روابط انسانی، از آثار برجسته این فریضه‌هاست. همچنین، این فریضه‌ها موجب تقویت همبستگی اجتماعی می‌شود. زمانی که افراد جامعه به اصلاح یکدیگر اهمیت می‌دهند، نوعی اتحاد و همدلی در میان آنان شکل می‌گیرد که در مواجهه با بحران‌ها و چالش‌های اجتماعی، آن‌ها را مقاوم‌تر می‌سازد. در حقیقت، هر فردی که در پی اصلاح جامعه باشد، خود را مسئول بهبود وضعیت کلی جامعه می‌داند و این حس مسئولیت جمعی سبب تقویت و استحکام نهادهای اجتماعی می‌شود.
جلوگیری از ظلم، یکی دیگر از آثار مهم اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر است. زمانی که افراد در برابر ظلم و بی‌عدالتی سکوت نکنند و مسئولان را به انجام وظیفه خود وادار کنند، امکان بروز ظلم و فساد کاهش می‌یابد. در چنین جامعه‌ای، ظلم نمی‌تواند ریشه بدواند و افرادی که به وظایف خود عمل نمی‌کنند، مجبور به پاسخ‌گویی می‌شوند. این فریضه همچنین به گسترش عدالت اجتماعی کمک می‌کند؛ چرا که با توجه به اهمیت رعایت معروف‌ها و منکرات، حقوق افراد در جامعه رعایت می‌شود و تبعیض‌ها و نابرابری‌ها کاهش می‌یابد. در نهایت، جامعه‌ای که امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان اصول اساسی خود بپذیرد، به سوی پیشرفت و توسعه حرکت می‌کند. در چنین جامعه‌ای، اخلاق، امنیت و عدالت در هم تنیده شده و زمینه‌ساز پیشرفت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می‌شود.
شیعیان و دوستداران امام رضا(ع) در برابر این دو فریضه چه وظایفی دارند و چگونه می‌توانند خود را به این ویژگی امام رضا(ع) نزدیک‌تر کنند؟
شیعیان امام رضا(ع) به عنوان پیروان مکتب اهل‌بیت(ع) و ارادتمندان آن بزرگواران، در قبال فریضه امر به معروف و نهی از منکر مسئولیت‌های سنگینی دارند. این وظایف هم جنبه فردی دارند و هم جنبه اجتماعی و در نهایت هدف آن‌ها تحقق جامعه‌ای سالم و مطابق با اصول دینی است. در این راستا، ابتدا باید به برخی از این وظایف توجه کنیم.
نخستین وظیفه، شناخت دقیق معروف و منکر است. باید دقیقاً بدانیم معروف‌ها (کارهای نیک) چیست و منکرها (کارهای نادرست و ناپسند) کدام‌اند. این شناخت از طریق مطالعه و تحقیق در آیات قرآن، روایات اهل‌بیت(ع) و استفاده از نظرات فقهای بزرگوار امکان‌پذیر است. همچنین باید در جریان مسائل روز جامعه و چالش‌های آن قرار داشته باشیم تا بتوانیم آنچه در هر زمان و مکان معروف یا منکر است را به‌درستی شناسایی کنیم. دومین وظیفه، عمل به معروف و ترک منکر است. شیعه واقعی باید خود نخستین کسی باشد که به معروف عمل می‌کند و از منکر دوری می‌جوید. او پیش از آنکه دیگران را به انجام کارهای نیک دعوت کند، باید خود به آن عمل کرده و پیش از آنکه دیگران را از منکر بازدارد، خود از آن اجتناب کند. این الگو بودن و تطبیق رفتار با تعالیم دینی، مهم‌ترین شرط برای تأثیرگذاری در امر به معروف و نهی از منکر است.
سومین وظیفه، داشتن نیت خالص است. انجام این فریضه باید برای رضای خداوند متعال باشد و هیچ‌گونه نیتی برای خودنمایی، تفاخر یا دستیابی به اهداف دنیوی در آن نباید باشد و چهارمین وظیفه، رعایت اخلاق نیکو در امر به معروف و نهی از منکر است. در این راه، پیروان امام رضا(ع) باید با اخلاقی شایسته، نرمی، مهربانی و احترام به دیگران عمل کنند. هدف از این فریضه، اصلاح و هدایت است، نه تحقیر یا توهین. برخورد خشن و توهین‌آمیز نه تنها موجب اصلاح نمی‌شود، بلکه موجب بیزاری و مخالفت با دعوت دینی می‌شود. با توجه به این نکات، شیعیان امام رضا(ع) باید در تمامی عرصه‌های زندگی، از جمله در خانواده، اجتماع و در مواجهه با چالش‌های روزمره، این اصول را مدنظر قرار دهند و به عنوان یک الگوی عملی در جامعه عمل کنند.
نظر شما