قرن‌هاست که در روزهای میانی ماه رجب، مشتاقان سلوک الهی برای خلوت با پروردگار و پاکیزه نمودن خود به مساجد پناه می‌برند و تحت سنت معنوی اعتکاف به عبادت می‌پردازند. این سنت در دو دهه اخیر در کشور ما پررنگ‌تر از قبل شده و میزان استقبال از آن به شدت افزایش یافته است.
اعتکاف یک سنت حسنه و ماندگاری است که تنها مختص دین اسلام نبوده و قبل از اسلام و حتی در برخی جوامع غیرمسلمان هم گونه‌ای از این مناسک وجود داشته و از این رو اهمیت و کارکرد مثبت آن دائما تقویت شده است.
درباره جایگاه اعتکاف و ظرفیت‌های تقریبی و تبلیغی آن در جهان اسلام با حجت‌الاسلام سیدجعفر موسوی‌زاده؛ مدیرکل تبلیغ بین‌الملل حوزه‌های علمیه گفت‌وگو کرده ایم که در ادامه می‌خوانید؛
اعتکاف در معارف دینی چه جایگاهی دارد و آیا در ادیان دیگر نیز چنین سنت و مناسکی وجود دارد؟
اعتکاف گرچه در منظومه معارف اسلامی یک عمل مستحب است ولی جایگاه آن طوری در آیات و روایات توصیف می‌شود که نشانه بزرگی این سنت حسنه است. البته اعتکاف فقط مختص دین اسلام نیست بلکه در ادیان الهی دیگر نیز وجود داشته و در اسلام هم امضاء شده و البته جایگاه آن ارتقاء یافته و برخی احکام مرتبط با آن هم تغییر داشته است.
وقتی به روایات نگاه می‌کنیم سخن از اعتکاف انبیای گذشته وجود دارد؛ مثلا علامه مجلسی در «بحار الانوار» به نقل از طبرسی آورده است که حضرت سلیمان(ع) در مسجد بیت المقدس به مدتی طولانی اعتکاف می‌کرد و آب و غذا برای آن حضرت فراهم می‌شد و او در همان جا به عبادت می‌پرداخت. علامه حلی در کتاب «تذکرة الفقها» به اعتکاف در ادیان پیشین تصریح کرده است.
در قرآن کریم هم واژه اعتکاف در موارد مختلفی به کار رفته و از برخی آیات قرآن برمی‌آید که این عبادت در ادیان توحیدی پیشین نیز وجود داشته است؛ در آیه ۱۲۵ سوره بقره خداوند به حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل، فرمان می‌دهد تا مسجدالحرام را برای طواف‌کنندگان و معتکفان پاکیزه کنند؛ «وعَهِدنا الی ابرهیمَ واسمعیلَ ان طَهّرا بَیتِیَ لِلطّافینَ والعکِفینَ». آیه با صراحت نشان می‌دهد که اعتکاف در ادیان قبل از اسلام بوده و اهمیت آن هم فوق‌العاده است.
نمونه دیگر در ماجرای حضرت مریم(س) است؛ ایشان در ماجرای فرزنددار شدن ابتدا چند روزی از جامعه خود فاصله گرفت و در خلوت و در مکانی خالی و فارغ از هرگونه دغدغه، به راز و نیاز با خدا پرداخت؛ طبق آیات شریفه و تفسیر مفسران ایشان به طرف شرق بیت‌المقدس رفت که احتمالا محلی آرام‌تر یا از نظر تابش آفتاب، پاک‌تر و مناسب‌تر بوده است و در آنجا اعتکاف کرد. مرحوم علامه طباطبائی در المیزان آورده است که هدف حضرت مریم(س) بریدن از مردم و روی آوردن به سنت اعتکاف بوده است.
بنابراین اقامت و عبادت مریم(س) در مسجدالاقصی از مصادیق اعتکاف است و در نذر مادر حضرت موسی هم این سخن مشهود است؛ قرآن کریم در آیه ۳۵ آل عمران فرموده است: اذ قالَتِ امرَاتُ عِمرانَ رَبّ انّی نَذَرتُ لَکَ ما فی بَطنی مُحَرَّرًا. جالب اینکه برخی آیات قرآن گواه آن است که توقف نزد بت‌ها و عبادت آن‌ها، در آیین‌های بت‌پرستی نیز رواج داشته است. از جمله در سوره مبارکه انبیا فرموده است: حضرت ابراهیم، آزر و قومش را به‌سبب عبادت بت‌ها و ملازمت با آن‌ها نکوهش کرده است؛ «اذ قالَ لِابیهِ وقَومِهِ ما هذِهِ التَّماثیلُ الَّتی انتُم لَها عکِفون». زمخشری در معنای «عاکفون» گفته است که بت‌پرستان در بت‌کده‌ها ملازم بت‌ها بودند و آن‌ها را عبادت می‌کردند یا در ماجرای حضرت موسی(ع) و بنی‌اسرائیل داریم که وقتی از رود نیل نجات یافتند گروهی را دیدند که بت‌پرستی می‌کردند و آن‌ها هم از روی نادانی از حضرت موسی(ع) خواستند که خدایی به آنان معرفی کند که بتوانند ببینند و او را بپرستند. «وجوَزنا بِبَنی اسرائیلَ البَحرَ فَاتَوا عَلی قَومٍ یَعکُفونَ عَلی اصنامٍ لَهُم (اعراف/ ۱۳۸). در ماجرای گوساله سامری هم این معنا تصریح شده است: قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عَاکِفِینَ حَتَّیٰ یَرْجِعَ إِلَیْنَا مُوسَیٰ. پس اعتکاف یک سنت ریشه‌دار است ولو مانند هر عبادتی که گاهی برخی افراد به غلط و خطا احکام و شرایط آن را تغییر می‌دهند.
سنت اعتکاف بعد از مبعوث شدن پیامبر اکرم(ص) چگونه ادامه یافت؟
در قرآن در آیه ۱۸۷ بقره فرموده است؛ «ولا تُبشِروهُنَّ وانتُم عکِفونَ فِی المَسجِدِ» و از آیه ۱۲۵ بقره هم مشروعیت این عمل استفاده می‌شود. البته اسلام به این سنت ریشه‌دار پر و بال بیشتری داده و احکام آن را ضابطه‌مند کرد از جمله اینکه این عمل مستحب قلمداد شده است. در روایات پاداش زیادی برای این سنت قائل شده‌اند از جمله اینکه در روایتی نقل شده که پیامبر(ص) پس از ورود به مدینه، ابتدا در دهه نخست ماه رمضان و سپس در دهه دوم و در سال دیگر در دهه سوم، در مسجد اعتکاف کردند و از آن پس، پیوسته در سومین دهه ماه رمضان، معتکف می‌شدند، به همین دلیل از جهت فقهی هم اعتکاف در همه ایام سال بجز روزهایی که در آن روزه حرام شده، جایز است؛ هر چند در دهه سوم ماه رمضان افضل است.
پیامبر عظیم‌الشان اسلام در ایام اعتکاف در مسجد معتکف شده و دست از برخی کارهای روزمره می‌کشیدند و به راز و نیاز و عبادت می‌پرداختند. در بین علما و صالحان سلف هم این سنت ولو با دو سه نفر و تعداد کم، رواج داشت اما بعد از انقلاب اسلامی به یک حرکت و جریان اجتماعی تبدیل شده است و امروز به جمعیت یک میلیون نفری رسیده است.
با توجه به سخنانی که گفتید آیا اعتکاف ظرفیت تقریبی و بین‌الادیانی دارد و چه مقدار از این ظرفیت استفاده شده است؟
قطعا اعتکاف برای تثبیت معارف عمیق دینی و اسلامی در درون جامعه خودمان در ابتدای امر، جایگاه بسیار مهم و کارکردهای معنوی و اجتماعی زیادی هم دارد ولی به گونه‌ای است که می‌تواند در بین مذاهب و ادیان هم نقطه مشترک معنویت و ارتباط با خدا باشد زیرا همه ادیان ابراهیمی در باور به خداوند مشترک هستند.
امروزه با وجود اینکه جهان سلطه و استکبار مادی‌گرایی را در تمامی ارکان جوامع خود و دیگران رسوخ داده‌اند و سبک زندگی لیبرال دموکراسی در کشورهای مختلف حتی ممالک اسلامی رسوخ پیدا کرده است ولی حتی درون کشورهای سکولار و غربی و لیبرال هم شاهد برپایی یکسری مناسک هستیم که برای کسب معنویت انجام می‌شود؛ معنویت نیاز باطنی و جدی هر انسانی است به همین دلیل برخی از این نیاز سوءاستفاده کرده و معنویت‌های دروغین و کاذب را ایجاد کرده‌اند.
الان در کنار برخی مناسک مانند پیاده‌روی اربعین که در بین ما شیعیان وجود دارد، در سایر نقاط دنیا هم مناسکی از این دست وجود دارد؛ در هند مناسک بزرگی دارند و در عبادت‌گاهی جمع می‌شوند؛ در آمریکای لاتین و در اسپانیا و ... هم مراسم مذهبی مشابهی وجود دارد و به پیاده‌روی می‌پردازند؛ گرچه ماهیت مراسم اربعین از زمین تا آسمان با ماهیت این نوع جریان‌های مذهبی و غیرمذهبی تفاوت دارد ولی هر چند اندک می‌تواند ظرفیتی برای تعاملات تبلیغی ایجاد کند. به عنوان نمونه دوستان ما در سال‌های گذشته در یک مراسمی در آمریکای لاتین حضور یافتند و موکب ایجاد کردند که باعث تعجب افراد شده بود و همین تعجب سبب می‌شد تا مراسم پیاده‌روی اربعین و فلسفه آن برای مخاطبان بازگو شود.
آیا از این ظرفیت‌ها استفاده شده است؟
ببینید اعتکافی که در ایران به برکت انقلاب در حال برگزاری است در جهان بی‌سابقه است؛ البته در عربستان؛ در مسجدالنبی و مسجدالحرام و در عراق مسجد سهله و کوفه اعتکاف دارند ولی قابل قیاس با درون کشور ما نیست ولی باور بنده این است که اعتکاف ظرفیت بسیار بالایی در مباحث بین‌المللی دارد و البته ما چنین پیشنهادی را هم ارائه کرده‌ایم که در برخی کشورهای دیگر ولو با جمع اندکی این مراسم را برگزار کنیم و چون یک حلقه مفقوده است به نظر می‌رسد در کشورهای دیگر هم با استقبال خوبی روبرو شود.
به نظر بنده ظرفیت‌های خوبی در این مناسک وجود دارد که باید بهتر از آن استفاده کنیم. به خصوص نهادهایی که در عرصه بین‌المللی فعالیت دارند می‌توانند با هم‌افزایی از این ظرفیت‌ها بهره ببرند.
گفت‌وگو از علی فرج‌زاده
نظر شما