چهارشنبه سوری یکی از مهمترین جشن های ایرانی است که با نام‌های چهارشنبه سرخ و چهارشنبه پایان سال نیز شناخته می شود. این جشن در شب واپسین چهارشنبه سال برگزار شده و می‌توان گفت به عنوان یکی از نخستین رسوم نوروزی معرفی شده است.
با نزدیک شدن به سال نو همه در تکاپوی استقبال از آن هستند و پیش از هر چیزی در تدارک نخستین جشن عید نوروز که چهارشنبه سوری نام دارد نیز هستند؛ جشنی که با شادی و سرور همراه است و ریشه در آداب و رسوم کهن کشورمان ایران دارد. درباره ریشه دقیق چهارشنبه سوری، اطلاعات دقیق و درستی در دسترس نیست و تعاریف بسیاری از آن وجود دارد. روز چهارشنبه سوری امسال مصادف با ۲۸ اسفند ۱۴۰۳ و مقارن با هفدهمین روز ماه مبارک رمضان است.
چهارشنبه‌سوری یکی از مهمترین و قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی است که به عنوان مقدمه‌ای برای ورود به عید نوروز شناخته می‌شود. این جشن با آتش و نور همراه است و نمادی از شادی، طراوت و زندگی است. در گفت‌وگویی با محمد حیدری پور، جامعه شناس فرهنگی، به بررسی تاریخچه، رسوم و تحولات چهارشنبه‌سوری و تأثیرات فرهنگی آن بر هویت ایرانی پرداختیم.
لایه‌های هویتی فرهنگ ایرانی
این کارشناس فرهنگی در تشریح لایه‌های هویت فرهنگی ایرانیان گفت: هویت فرهنگی در ایران شامل سه لایه اصلی یعنی هویت قبل از اسلام، هویت اسلامی و هویت نهادینه شده است؛ این لایه‌ها به شکل‌گیری فرهنگ و رسوم مختلف کمک کرده‌اند. در دوره‌های مختلف تاریخی، به ویژه در دوران پهلوی، تلاش‌های زیادی برای کمرنگ کردن این هویت‌ها صورت گرفت. با این حال، پس از انقلاب اسلامی، نیاز به احیای هویت فرهنگی و اجتماعی احساس و عمل شد.
او در ادامه بیان کرد: در گذشته، چهارشنبه‌سوری به عنوان جشنی شاداب و اجتماعی شناخته می‌شد که خانواده‌ها دور هم جمع می‌شدند و آتش می‌افروختند. این رسم نه تنها نمادی از شادی بود بلکه به نوعی نشان‌دهنده تحول در طبیعت و آغاز سال نو نیز بود. اما با گذر زمان و تغییرات اجتماعی، برخی از زیبایی‌های این جشن تحت تأثیر قرار گرفته و کمرنگ شده‌اند.
نقش کارگزاران فرهنگی
محمد حیدری پور اظهار کرد: کارگزاران فرهنگی جامعه باید به احیای رسوم و سنت‌ها کمک کنند. ساماندهی درست و مدرن این جشن‌ها می‌تواند به زیبایی آن‌ها بیفزاید و موجب جلب توجه نسل جوان شود. همچنین، همکاری با نخبگان فرهنگی و جامعه مدنی می‌تواند به احیای این رسوم کمک کند. چهارشنبه‌سوری نه تنها یک جشن ملی بلکه نمادی از هویت فرهنگی ایرانی است. این روزها با توجه به تحولات اجتماعی و فرهنگی، نیاز به احیای این رسوم بیش از پیش احساس می‌شود. کارگزاران فرهنگی باید با برنامه‌ریزی صحیح، زمینه را برای بازگشت زیبایی‌های این جشن فراهم کنند تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از آن بهره‌مند شوند
او با اشاره به رسوم متعدد چهارشنبه سوری تشریح کرد: از جمله رسوم قدیمی چهارشنبه‌سوری می‌توان به پریدن از روی آتش اشاره کرد. این رسم نماد زندگی و طراوت است و خاطرات زیبایی از گذشته را در ذهن افراد زنده می‌کند. همچنین در برخی مناطق ایران، آتش‌افروزی‌های خاصی وجود دارد که هر کدام جنبه‌های خاص خود را دارند.
تفاوت جشن سده و چهارشنبه‌سوری
ایران کشوری با تنوع فرهنگی بالا است و هر قوم یا قبیله‌ای رسوم خاص خود را دارد. این نکته را محمد حیدری پور عنوان کرد و پس از آن افزود: به عنوان مثال گیلک‌ها و کردها هر کدام دارای جشن‌ها و آداب خاصی هستند که نشان‌دهنده غنای فرهنگی کشور است. این تنوع فرهنگی باعث می‌شود که هر جشن یا آیینی ویژگی‌های منحصر به فرد خود را داشته باشد.
این جامعه شناس فرهنگی، جشن سده و چهارشنبه‌سوری را باهم مقایسه کرد و در همین باب گفت: این دو جشن شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند. هر دو جشن به نوعی به آتش مرتبط هستند اما محتوای فرهنگی آن‌ها متفاوت است. جشن سده بیشتر بر اساس تقویم زرتشتی برگزار می‌شود در حالی که چهارشنبه‌سوری به عنوان جشنی عمومی‌تر در بین تمام اقوام ایرانی شناخته می‌شود.
وی ادامه داد: اول از شباهت‌های این دو جشن شروع کنیم. مشخص‌ترین شاخصه هر دو این است که در هر دو مهمترین عنصر آتش است! اما آتشی که در جشن سده توسط موبدان روشن می‌شود به‌مراتب بزرگتر است. شباهت دومی که در این دو جشن وجود دارد از عادات کشاورزان است که در برخی از شهرها انجام می‌شود. در جشن سده برخی از کشاورزان پس از خاموش شدن آتش، بخشی از خاکستر آن را به نشانه پایان سرمای زمستان در زمین کشاورزی خود می‌ریزند که این عادت در زمان چهارشنبه سوری هم دیده شده است.اما از تفاوت‌ها غافل نشویم، بزرگ‌ترین تفاوت این دو، در تاریخ برگزاری‌شان است. سده در پایان چله بزرگ یعنی چهل روز پس از گذشتن از زمستان برگزار می‌شود؛ درصورتی‌که مراسم چهارشنبه سوری، آخرین چهارشنبه سال در تقویم شمسی است. فلسفه برگزاری جشن سده هم کمی با چهارشنبه سوری تفاوت دارد. بنا بر باورها قرار است پس از چهل روز با تمام شدن جشن سده، ستاره گرما به زمین بیاید و دوباره زمین ذره‌ذره گرم شود. از طرف دیگر برخلاف شعرهای کوچه‌بازاری و جشن‌های معمول، مردمی که در نزدیک خانه‌هایشان آتش چهارشنبه سوری برپا می‌کنند، سده را با دعا و ثنا و آیین خاص همراه می‌کنند.
بوته‌افروزی در چهارشنبه سوری
یکی از رسوم چهارشنبه سوری در ایران بوته‌افروزی است؛ به این صورت که هر خانواده روی پشت‌بام، حیاط یا فضای باز خانه خود، بوته‌های خشک یا گون را در سه، پنج یا هفت (اعداد فرد) کپه آماده می‌کرد و با تاریک شدن هوا که همگی دور هم جمع می‌شدند، این کپه‌ها را آتش می‌زدند و از روی آن می‌پریدند. البته دیده شده که در برخی از شهرهای ایران، کپه‌هایشان با اعداد زوج هماهنگ است. جالب است بدانید در بعضی از منابع، پریدن از روی آتش را که تقریباً در همه جای ایران متداول است، به داستان اساطیری سیاوش تعبیر کرده‌اند. در این داستان، سیاوش از آتش گذر می‌کند و به‌علت پاک بودنش، سالم می‌ماند. در واقع این اعتقاد وجود داشته که با گذر از آتش، بیماری‌ها از فرد دور می‌شود. ازاین‌رو، هنگام پریدن از روی آتش می‌خواندند: زردی من از تو، سرخی تو از من.
ماجرا به همین پریدن ختم نمی‌شود. ایرانی‌ها معتقدند آتش را نباید فوت کرد؛ بلکه باید بوته‌های سوخته و خاکستر شده با خاک‌اندازی جمع‌آوری و سر چهارراه ریخته شود. فردی که خاکستر را برده، وقتی که برمی‌گردد، در خانه را محکم می‌کوبد و این مکالمه بین او و افراد داخل خانه شکل می‌گیرد:
- که هستی؟
+ منم.
- از کجا آمده‌ای؟
+ عروسی.
- چه آورده‌ای؟
+ تندرستی.
سپس در را برایش باز می‌کنند تا تندرستی را برای سال پیش رو، به خانه بیاورد؛ بنابراین ایرانی‌ها معتقد بودند در این رسم، بیماری و غم از بین می‌رود و جایش را سلامتی و خوشی می‌گیرد.
زهرا جوانشیر_ خبرنگار تحریریه جوان قدس
.
نظر شما