«مرال» یا «گوزن قرمز» یا «گاو کوهی»(Cervus elaphus) یکی از بزرگ‌ترین انواع گوزن است که بومی آسیای صغیر، غرب آسیا و آسیای میانه، شمال آفریقا و اروپاست. مرال افزون بر ایران، در رشته‌کوه اطلس در الجزایر، تونس و مراکش هم زیست می‌کند و تنها نوع گوزن بومی قاره آفریقاست که البته جمعیت آن در این منطقه، در خطر انقراض قرار دارد. آلبانی، اردن، لبنان، سوریه و ترکمنستان سرزمین‌هایی‌ هستند که نسل این گوزن در آن‌ها منقرض شده‌است. نسل مرال در مراکش، قزاقستان و یونان هم در گذشته منقرض شده بود اما به کوشش نهادهای حافظ محیط زیست، دوباره احیا شده‌است. مرال در ایران در فهرست گونه‌های جانوری تحت حفاظت قرار دارد. در این میان، دست نینداختن به زیستگاه ها و البته اقدامهای حفاظتی مناسب، می تواند به حفظ جمعیت مناسب این گونه جانوری کمک کند

 خطر در نسل  مرال‌ها

مرال‌ها در ایران در گذشته در سراسر جنگلهای شمال کشور از ساحل دریای خزر تا ارتفاعات البرز و جنگلهای بلوط حاشیه زاگرس و نیز از آذربایجان تا استان فارس زیست می‌کرده اند، اما امروزه جمعیت آنها در شمال غرب و غرب کشور به صفر رسیده است. آخرین گزارشها از دیده شدن این گونه در جنگلهای ارسباران به 50 سال پیش بر می‌گردد و این یعنی نسل این حیوان در یکی از بهترین زیستگاه هایش از بین رفته است. در جنگلهای ساحلی دریای خزر نیز به جز در یک یا دو منطقه حفاظت شده، نسل مرال‌ها منقرض شده‌است. در کرانه‌های غربی دریای خزر هم جمعیت مرال‌ها به صفر رسیده است. تنها در جنگلهای کوهستانی البرز مرکزی و شرقی هنوز این گونه جانوری، جمعیت مناسبی دارد. پارک ملی گلستان یکی از مهمترین زیستگاه های مرال است.

مهمترین دشمنان طبیعی مرال، گرگ خاکستری و خرس قهوه‌ای است، سیاه‌گوش و گراز هم گاهی بره مرال‌ها را شکار می‌کند. اما در ایران این جانور، یک دشمن جدی دیگر هم دارد؛ پلنگ. با وجود این ، مرال‌ها شکار آسانی برای دشمنان خود نیستند، وضعیت بدنی مناسب، به این جانور کمک می‌کند تا بتواند از دست دشمنان خود بگریزد یا با آنها مبارزه کند.

   نبرد با شاخ های تیز

مرال‌های نر، با داشتن شاخ و اندازه بزرگتر، کاملاً از ماده‌ها متمایزند. وزن جنس نر این گونه به‌طور میانگین ۱۶۰ تا ۲۴۰ کیلوگرم، طول بدن ۱۷۰ تا ۲۳۰ سانتی‌متر است. در جنس ماده وزن ۱۲۰ تا ۱۷۰ کیلوگرم و طول بدن ۱۶۰ تا ۲۱۰ سانتی‌متر است.

در گونه مرال، تنها جنس نر شاخ دارد و ماده‌ها از این سلاح طبیعی بی بهره هستند. وزن شاخ در گونه نر تا 12 کیلو است و بلندی آن به بیش از یک متر می رسد. شاخ ها در آخر فصل سرما می افتد و شاخ جدید بلافاصله شروع به رویش می کند و در آخر تابستان سخت و کامل می شود. شاخها پوشش مخملی نرمی دارند که بر اثر شاخ زدنهای مرال به تنه درختها و ثبت قلمرو خود، از بین می رود. شاخهای تیز شده مرال نر، او را برای نبرد‌های طولانی با نرهای گله در فصل جفت‌گیری آماده می‌کند. مرال‌ها می‌توانند با شاخشان جانورانی تا سنگینی 40 کیلوگرم را از زمین بلند کنند و به گوشه‌ای بیندازند. مرال‌های نر در فصل جفت‌گیری، هیچ رقیبی را در قلمرو خود نمی‌پذیرند.

  قلمروهای بی رقیب

«گاوبانکی» که جنگل‌نشینان شمال از آن به عنوان فصل «ورزا چمر» یاد می‌کنند، به فصل سرمستی و عاشقی گوزن‌ها معروف است. در این زمان گوزنهای نر برای تعیین قلمرو به جنگ با دیگر نرها پرداخته و با ایجاد صدایی شبیه صدای گاو، گوزن های ماده را در محدوده قلمرو خود جمع می‌کنند. نرها در این قلمروها، کاملا بی رقیب هستند و هر نر مهاجمی باید برای نبرد با صاحب قلمرو آماده باشد. گاوبانکی از اواخر شهریور شروع می‌شود و تا اواسط پاییز ادامه دارد.

بوی ادرار، بوی غددی که در ساق پای حیوان قرار دارد و بوی ترشحاتی که از غددی در زیر چشم مرال نر بیرون می‌آید، ابزار و ادوات ثبت قلمرو مرال است. مرال نر، پیش از آن، با شاخ، روی تنه درخت‌ها، محدوده قلمرو خود را نشانه گذاری کرده‌است. با پایان گرفتن فصل جفت‌گیری، مرال‌های نر از گله ها جدا می‌شوند و به ارتفاعات پناه می‌برند.

   «گله مادری» شیوه مرسوم مرال‌ها

مرال های نر و ماده در اغلب اوقات جدا از هم به سر می‌برند، نرها معمولا تک زی هستند، اما ماده‌ها و بره‌ها در کنار هم زیست می‌کنند. هر گله یک ماده مسن دارد که مراقب گله است. «گله مادری» شیوه مرسوم همه گونه‌های گوزن است و مرال‌ها هم از این قاعده مستثنا نیستند.

مرال ماده هر دو سال یک بار برای زادآوری آماده می شود. و مدت بارداری شان 8 ماه است. مرال ماده برای به دنیا آوردن فرزندش از گله جدا می‌شود و در گوشه ای پرت افتاده لابه‌لای شاخ و برگهایی که فراهم می‌آورد، تک بره خود را به دنیا می‌آورد. مرال‌‌‌ها معمولا دوقلوزایی ندارند. بره‌ها اواخر بهار همراه مادران شان به گله می‌آیند. حضور مرال های نوزاد در گله تنها یک سال ادامه دارد و پس از آن، مرال‌های جوان از گله دور می‌شوند تا گله‌های جدیدی را تشکیل بدهند؛ گله هایی که چرخه حیات را میان 
مرال ها پایدار می‌کند.

***

خطر در کمین مرال ها

گروه طبیعت: شکار مرال متأسفانه در بسیاری از کشورها همچنان مشتری‌های فراوانی دارد. یکی از مرسوم‌ترین روشهای شکار این حیوان در فصل جفت‌گیری، تقلید صدای جنس نر برای فریب دادن گوزنهای دیگر و کشاندن آنها به سوی خود است. این روش در ایران هم متداول ترین روش شکار مرال است، البته چندان بی خطر هم نیست. از جمله اینکه گاه به‌جای مرال، پلنگ را که شکارچی اصلی مرال است، به سوی شکارچی می‌کشاند.

در فصل گاوبانگی اگر گوزن نر، صدای گوزن نر دیگری را در محدوده قلمرو خود بشنود با سرعت به سمت صدا حرکت می کند تا گوزن مهاجم را از قلمرو خود دور کند. شکارچی ها این قاعده مهم را می دانند. آنها در نقطه‌ای کمین کرده و به وسیله ابزارهایی همچون شاخ قوچ(گوکل)، کدو و... صدای گوزن‌های نر را تقلید می‌کنند. به دنبال تقلید صدای گوزن توسط شکارچی‌ها(گوکل کشیدن)، گوزن نری که شکارچیان در قلمرو آن حضور دارند، بلافاصله به سمت صدا حرکت کرده و طولی نمی کشد که در مقابل شکارچیان ظاهر می شود و به آسانی در خطر شکار قرار می‌گیرد.

افزون بر این، در فصل گاوبانگی، گوزنهای نر جوانی که موفق به تعیین قلمرو نشده اند، از قلمرو نرهای بزرگتر رانده شده و به حاشیه مناطق(معمولا ارتفاعات) پناه می‌آورند، بنابراین گوزنهای نر جوان هم در طول فصل گاوبانگی بسیار آسیب پذیرند. افزون بر اینها، گوزنها در فصل جفت‌گیری به دلیل ترشح هورمونهای جنسی، از هوشیاری و تمرکز لازم برای شناسایی و فرار از دست شکارچیان برخوردار نیستند و به سهولت شکار می شوند.

چادرهای گاوبانگی

گروه طبیعت: فصل گاوبانگی هر سال تهدیدی جدی برای گونه مرال است؛ زیرا شکارچیان با تقلید صدای مرال نر، این حیوان را می‌فریبند تا به اندازه کافی به آنها نزدیک شود. این رفتار در مرال ها همچنان که می تواند فرصت بی نظیری برای تماشای بهتر این گونه از نزدیک باشد، می تواند خطری جدی نیز به شمار بیاید. به دلیل آسیب پذیر شدن گوزنها در فصل گاوبانگی، محیط بانان در زیستگاه‌های مرال در مناطق جنگلی شمال کشور، به برپایی پستهای موقت گاوبانگی اقدام می کنند. حضور محیط بان‌ها در چادرهای گاوبانگی، حفاظت از گوزن‌ها را تشدید می‌کند. در سایر ایام سال به دلیل پوشش انبوه زیستگاه های جنگلی و هوشیاری خود جانور، شکار مرال ها بسادگی مقدور نیست. در این میان پارک ملی گلستان از دیرباز یکی از زیستگاه‌های پرجمعیت مرال در ایران بوده‌است؛ هر چند براساس آمار موجود، جمعیت این گونه جانوری در این زیستگاه هم در 30 سال گذشته کاهش چشمگیری داشته‌است.  به‌دلیل آسیب‌پذیری جانور در این دوره خاص، هرساله در این فصل مسؤولان پارک ملی گلستان با برپایی ایستگاه‌ها و چادرهای مراقبت در مقابل تخلفهای احتمالی به حفاظت ویژه از این گونه می‌پردازند. به گفته مسؤول روابط عمومی پارک ملی گلستان، در پاییز امسال هم 10 «چادر گاو بانگی» ثابت در مناطق مختلف این پارک دایر شد؛ چادرهایی که  در آن، محیط بان ها مراقب منطقه هستند تا خطری مرال ها را تهدید نکند. یحیی مرادی می گوید: خوشبختانه در این مدت هیچ موردی از شکار مرال گزارش نشد. با پایان فصل جفت‌گیری مرال، چادرهای گاو بانگی هفته گذشته از پارک ملی گلستان برچیده شد.