قدس انلاین: در دنیا نظام های اداری مختلفی وجود دارد که نوع ساختار دهی این نظام ها و کم و کیف ارتباط اجزا و عناصر سازنده و فرایندهایشان با هم متفاوت اند و عناصر تشکیل دهنده آن، از نظر کار آمدی و میزان برقراری روابط سالم و به دور از فساد، در درجه های مختلف قرار دارند.آنچه که در این نوشتار بدان پرداخته می شود، راهکارهای پیش گیری و مبارزه با فساد در این نظام اداری بر اساس مبانی ارزشی اسلام است.

1.توسعه زیر بنایی (نهاد سازی)

ایجاد محیط زیر بنایی موثر، یکی از راهکارهای مهم جلو گیری از فساد است. این تلاش برای نهاد سازی را می توان با تمرکز بر مسائل زیر به ثمر رساند:

شایسته سالاری: استخدام ماموران دولتی باید بر اساس دو معیار اصلی شایستگی و درستکاری باشد، آن گونه که در قرآن کریم آمده است:«قالت یا ابت استاجره ان خیر من استاجرت القوی الامین» (قصص:26).

حقوق کافی: حقوق و مزایای پرداختی برای مستخدمان دولتی باید مکفی و حداقل برابر حقوق دریافتی هم قطاران آنها در بخش خصوصی باشد تا بهروری آنها افزایش پیدا کند و کمتر در معرض وسوسه فساد قرار بگیرد. در کلامی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده است:« خداوند در روز قیامت به سه کس نظر نمی کند :انسان آزادی که شخص آزادی را بفروشد؛ و انسان آزادی که خودش را بفروشد ؛ و مردی که پرداخت دستمزد کارگر را آن قدر به تاخیر اندازد که رطوبت عرق ناشی از کار او خشک شود»(متقی هندی ، 1405،ج16،ص35).

شفافیت: در خصوص میزان صلاحیتی که به کارمندان بخش عمومی داده می شود ، باید قوانین و مقررات شفاف وجود داشته باشد تا از احتمال درگیر شدن در فساد کاسته شود و زمینه ارزیابی عملکرد کارکنان فراهم گردد.

رسانه و مطبوعات آزاد:رسانه ها و مطبوعات آزاد بر مسائل مهم و حساس تمرکز می کنند؛ اطلاعات مورد نیاز برای افزایش آگاهی و مشارکت عمومی را در سطح گسترده منتشر می نمایند؛ و خطا کاری ها و سوء عملکرد ها را افشا می کنند. همه این نهادها هنگامی که در کنار هم قرار می گیرند ، باید محیطی را ایجاد کنند که در آن ، مردم مسئولیت اعمالشان را بپذیرند و سیستم نظارت و ارزیابی به کاهش فساد، رونق و شکوفایی بیشتر، و ثبات افزون تر جامعه بینجامد؛ چنان که قرآن کریم یاد آوری می کند:«وَلَولاَ دَفعُ اللهِ النَّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَّفَسَدَتِ الارضُ وَ لَکِنَّ اللهَ ذُو فَضلٍ عَلَی العَالَمِینَ» (بقره:251). ونیز«وَلَولَا دَفعُ اللهِ النَّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَّهُدِّمَت صَوَامِعُ وَ بِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذکَرُ فِیهَا اسمُ اللهِ کَثیراً»(حج:40).

آموزش: آخرین و نه کم ارزش ترین راهکار و ساز وکار برای نهادینه سازی در جامعه، بهره گیری از نظام آموزش است. نظام آموزش در هر جامعه نقشی عمده و اساسی در شکل دهی ارزش های موثر بر  رفتار افراد دارد. همین طور، آنچه که به فرزندانمان آموزش می دهیم و چگونگی آموزش آنها، سهمی در نقش های متفاوتی که این افراد در جامعه ایفا می کنند (پدر،کارمند اداره، تاجر و...) دارد. بدین ترتیب، انتظار می رود که نظام آموزشی در یک جامعه اسلامی، مبلغ و منتقل کننده نظام ارزشی اسلام به تمامی گروه ها و در همه مکان ها باشد تا افراد تربیت شده در این نظام، بتوانند در نقش های مختلف اجتماعی ای که بر عهده می گیرند، به صورت بهره ور و اخلاقی عمل کنند.

2.شفافیت گرایی

شفافیت، یکی از مفاهیم کلیدی مطرح در مباحث مربوط به فساد و سلامت اداری می باشد که عبارت است از آشکار بودن مبنای تصمیمات حکومتی و سازو کارهای حاکم بر توزیع قدرت و درآمد. شفافیت به عنوان موثرترین ابزار مبارزه با فساد اداری ، برای استقرار دولتی کارا و ایجاد جامعه ای پایدار به کار می رود. به عبارت دیگر ، فرایند شفاف سازی گشایش امور غیر امنیتی و نظامی برای افراد است؛ به گونه ای که رسانه ها، سیاست ها، فرهنگ ها، تصمیمات و... قابل عرضه به افکار عمومی باشند تا مردم بتوانند درباره آنها به قضاوت بنشینند. شفافیت و شفاف گرایی، از مقوله های مورد تاکید و توجه در آموزه های دینی است. دین مبین اسلام که حکومت را امانتی در دست حاکمان و کارگزاران حکومت می داند، نظارت بر چگونگی استفاده و نگهداری از این امانت و ضرورت پاسخ گویی در قبال آن را از مسلمات مبانی سیاسی اسلام به شمار می آورد . به همین علت است که امام علی(علیه السلام) خطاب به مالک اشتر، ضرورت پاسخ گویی در مقابل مردم را بدین صورت بیان می فرمایند: برای کسانی که به تو نیاز دارند، زمانی معین کن که در آن ، فارغ از هر کاری به آنان بپردازی . برای دیدار با ایشان به مجلس عام بنشین؛ مجلسی که همگان در آن حاظر توانند شد. وبرای خدایی که آفریدگار توست، در برابرشان فروتنی نمای و بفرمای تا سپاهیان و یاران و نگهبانان و پاسبانان به یک سو شوند تا سخن گویشان بی هراس و بی لکنت زبان، سخن خویش بگوید؛ که من از رسول الله(صلی الله علیه وآله وسلم) بارها شنیدم که می گفت:پاک و آراسته نیست امتی که در آن امت، زیر دست نتواند بدون لکنت زبان، حق خود را از قوی دست بستاند...(نهج البلاغه، نامه 53).

3.شایسته سالاری در نصب و عزل ها

شایستگی در لغت به معنای«داشتن توانایی،مهارت، دانش، لیاقت و صلاحیت» (235.p،1993،Oxford) است؛ و در اصطلاح، بسته به کار و قلمرو شغلی فرد معنا می یابد. هر کاری توانایی، مهارت و لیاقت ویژه ای را می طلبد و در مجموع، شایستگی فرد را برای امر بر عهده گرفته می رساند.

شایسته سالاری در گزینش و نصب افراد و مدیران دستگاه های اجرایی، یکی از مهمترین راهکارهای مبارزه با فساد اداری است که در ادبیات دینی بر آن بسیار تاکید شده است . برای نمونه، قرآن کریم از زبان دختران شعیب آمده است که خطاب به پدر در خصوص استخدام حضرت موسی به شبانی می گویند«او را به خدمت بگیر؛ زیرا قوی (شایسته برای شبانی) و درستکار است» (قصص:26).

4.توجه به معیشت کارمندان

یکی از عوامل مهمی که باعث می شود انسان ها به ورطه فساد و تباهی کشیده شوند، احتجاج و نیازمندی است. طبیعت آدمی به گونه ای است که احتجاج و نیاز او را به رفع آن نیازمندی ها تحریک می کند و هر چه این نیازها بیشتر باشد، قدرت تحریکی آن نیز بیشتر خواهد بود(رضائیان،1385). از همین رو، فقر و نداری در آموزه های دینی همسایه دیوار به دیوار کفر معرفی شده است؛ چنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) می فرماید:«کاد الفقر ان یکون کفرا» (محمدی ری شهری، 1387،ج8،ص86).

اگر از کارکنان و مدیران سطوح مختلف نظام انتظار می رود وظایف خود را به شکل مطلوب و دور از هر گونه کم کاری و خیانت انجام دهند، باید آنها را از لحاظ زندگی مادی تامین کرد. اگر میزان دریافتی کارکنان با مخارج زندگی متوسط آنها برابری نداشته و پایین تر از آن باشد ، کارکنان با دل سردی به انجام کارشان مبادرت خواهند ورزید؛ کار را با اتقان و استحکام انجام نخواهند داد و کم کاری، خیانت و تعدی به اموال عمومی را پیشه خود خواهند ساخت. امیر مومنان علی (علیه السلام) مسئله تامین زندگی و بهبود وضعیت معیشتی کارکنان را از وظایف سازمان می داند و به مدیران گوشزد می کند که به طور جدی به این امر توجه کنند. حضرت خطاب به مالک اشتر می فرماید :«ثم اسبغ علیهم الارزاق؛ فان ذلک قوت لهم علی استصلاح انفسهم غنی لهم عن تناول ما تحت ایدیهم، و حجه علیهم ان خالفو امرک او ثلموا امانتک»(نهج البلاغه،نامه 53).

5.افزایش زمینه های مشارکت مردم در امور اجتماعی

مشارکت اجتماعی ، بر گسترش روابط بین گروهی دلالت دارد و درگیر ساختن مردم در فرایندهای اجتماعی مختلف را هدف قرار می دهد. مشارکت اجتماعی به آن دسته از فعالیتهای ارادی دلالت دارد که از طریق آنها اعضای یک جامعه در امور مختلف شرکت می کنند و به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در شکل دادن حیات اجتماعی مشارکت دارند (محسنی تبریزی،1369،ص108).

در دین اسلام، مشارکت و تعاون ، یکی از آموزه های اصلی است، چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید:«وَتَعَاوَنُوا عَلَی البرِّ وَالتَّقوَی وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَی الاِثمِ وَالعُدوَانِ»(مائده:2).اگر این اصل در جامعه نهادینه شود و مردم بدون توجه به روابط شخصی ، نژادی و خویشاوندی، با آنان که به انجام کارهای سازنده و مثبت اقدام می کنند همکاری و همیاری نمایند، بسیاری از ناهنجاریهای اجتماعی حل می شود و جامعه ای سرشار از تعاون به وجود می آید. با مطالعه در منابع و آموزه های دینی، می توان راهکارهایی را برای جلب مشارکت عمومی مطرح کرد:

نیکوکاری:حضرت علی (علیه السلام) در زمینه افزایش اعتماد مردم به سیستم و نظام، می فرماید:« هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به رعیت، بهتر از نیکوکاری به مردم و تخفیف مالیات و عدم اجبار به کاری که دوست ندارند، نیست. پس در این راه آن قدر بکوش تا به وفاداری رعیت، خوش بین شوی که این خوش بینی، رنج طولانی مشکلات را از تو بر می دارد »(نهج البلاغه، نامه 53).

برخورد نیک: تاثیر برخورد نرم و متواضعانه با مردم به اندازه ای است که خداوند متعال از آن به عنوان ویژگی اخلاقی مثبت پیامبرش یاد می کند و خطاب به وی می فرماید:«فَبِمَا رَحمَهٍ مِّنَ اللهِ لِنتَ لَهُم وَلَو کُنتَ فَظًّاً غَلِیظَ القَلبِ لاَنفَضُّوا مِن حَولِکَ...»(آل عمران:159).

شنود موثر: پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) به گفتار مردم آن قدر توجه داشت که بعضی در غیاب آن حضرت می گفتند :او گوش است؛ یعنی هر چه دیگران می گویند، می پذیرند:«کسانی از آنان، پیامبر را اذیت و آزار می دهند و می گویند او گوش است »(توبه:61).

6.احیای حس مسئولیت پذیری اجتماعی

یکی از اصول اجتماعی بنیادی مورد نظر دین اسلام، اهتمام مسلمانان و مسئولیت پذیری آنان نسبت به همدیگر است که از آن به «تکافل اجتماعی» (یعنی مسئولیت و تکالیفی که اعضای جامعه نسبت به همدیگر دارند) نیز تعبیر شده است.

احادیث زیادی در این زمینه وجود دارند که اهمیت این اصل را می رسانند؛ مانند این روایت که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) که می فرماید:«من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس بسلم» (کلینی،1362،ص239). این حدیث و احادیث فراوان دیگر، تاکیداتی روشن، صریح و قاطعی بر مسئولیت انسان ها نسبت به همدیگر و جامعه پیرامونی شان هستند.

7.ترویج فرهنگ وظیفه شناسی و وجدان کاری

در تعریف وجدان کاری گفته شده است:«حالت ثابت درونی که شخص را به انجام دقیق کار با میل و رغبت و اشتیاق ترغیب می کند»(منطقی سعادت،1375،ص41). وجدان کاری و وظیفه شناسی، یکی از عوامل فرهنگی موثر جهت مبارزه با فساد و انحراف اجتماعی به شمار می آید. می توان گفت که بین وجدان کاری و فساد ، رابطه ای معکوس وجود دارد؛ به این معنا که با فقدان وجدان کاری، فساد و انحرافات افزایش خواهند یافت و وجود آن می تواند باعث کاهش فساد اداری در سازمان ها شود. بدین ترتیب ، ضعف وجدان کاری از مهمترین ریشه های فرهنگی و اجتماعی فساد اداری است (حکیمی،1385). در قرآن کریم،از وجدان کاری به نفس لوامه تعبیر شده است که در صورت انجام کار زشت، انسان را نکوهش می کند(قیامه:2).

با تقویت پایبندی انسان ها به اصول و ارزش های دینی و باورهای انسانی و همچنین در سایه استفاده از تجربه های بشری، می توان به تقویت و گسترش فرهنگ وجدان کاری در سازمان ها اقدام نمود.