محمد زاده که مردادماه امسال در تهران خواننده برگزیده نخستین جشنواره «آواها و نواهای رضوی»شد ۳۸ سال دارد و جایزه نویسنده برتر حوزه کتاب‌های پژوهشی در نهمین جشنواره موسیقی نواحی ایران را برای کتاب «فرهنگنامه موسیقی تربت‌جام» از آن خود کرد.
با این پژوهشگر و نوازنده و خواننده موسیقی مقامی درباره آواها و نواهای رضوی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
آواها و نواهای رضوی شامل چه نوع موسیقی می‌شود؟
آواها و نواهای رضوی، بخشی از موسیقی مذهبی ماست. موسیقی مذهبی ما دسته بندی دارد. ابتدا «مناجات خوانی» است که خاص ذات پاک باریتعالی است. سپس «نعت خوانی» که به دو گونه «نعت ضمنی» و «نعت محض» به ستایش حضرت پیامبر(ص) می‌پردازد. «فضایل خوانی» هم داریم که در زمره نواهایی قرار می‌گیرد که در مناطق اهل سنت است و به خلفای راشدین می‌پردازد.
«منقبت خوانی» هم داریم که خاص ائمه اطهار(س) و اولیاالله است. هر کدام از این آواها و نواهایی که گفتم، به شیوه‌های مختلف چاربیتی و غزل و... خوانده می‌شود.
«آواها و نواهای رضوی» در زمره منقبت خوانی قرار می‌گیرد. ارادت به حضرت امام هشتم(ع) به جهت حضور سراسر خیر ایشان در خراسان نمود بیشتری دارد. از آنجا که حضرت رضا(ع) تنها معصومی هستند که حرمشان در جغرافیای ایران قرار دارد، آواها و نواهای مختص ایشان، از برجستگی خاصی در حوزه منقبت خوانی برخوردار است. آواها و نواهای رضوی شامل مناقبی است که در شکل‌های مختلف آوازی توسط آوازگران منطقه و عاشقان این حضرت خوانده می‌شود.
این موسیقی چه پیشینه ای دارد؟
احتمالاً عمر این موسیقی با تاریخ حضور حضرت رضا(ع) در خراسان برابری می‌کند. موسیقی در گذشته از زندگی انسان جدا نبوده است، پس عمر آواها و نواهای رضوی به قدمت تاریخ ارادت این مردم به حضرت رضا(ع) است. آن‌ها ارادتشان را در قالب شعر و آواز نشان می‌دادند. مثلاً نمونه دوبیتی این شعر، این است:
خداوندا مرا مرغ هوا کن
مقام و منزلم در کربلا کن
اگر در کربلا قسمت نباشه
مرا جاروکش امام رضا(ع) کن
یا
علی موسی الرضا شاه خراسـان
ز رحمت مشکلم را ساز آسان
مرا از ظلم دوران ایمنی بخش
که از جور فلک باشم هراسان
شعر این موسیقی علاوه بر دوبیتی، شکل‌های دیگری هم دارد. مثلاً یک نمونه از شعرهای مخمس آن- که در قدیم شکل رایجی از شعر بوده- این است:
ای صبا از من برو شاه خراسان را بگو
مرهم دل‌های خلق و راحت جان را بگو
آن امام هشتمین سردار خوبان را بگو
سید آل نبی آن ماه تابان را بگو
کشته زهر جفا ملک غریبان را بگو
مستمند بی کسی عرض سلامت می‌کند
با نسیم صبحدم شاها پیامت می‌کند
جان فدای روضه عالی مقامت می‌کند
از دل و جان خویشتن را هم غلامت می‌کند
آن طبیب جمله بیمار خلقان را بگو
بارگاه روضه‌ات ای شاه دین دارد صفا
گنبد و گلدسته‌ات ای شاه دین دارد صفا
صحن تو همچون بهشت عنبرین دارد صفا
مسجد و محراب و منبر با زمین دارد صفا
صاحب ملک ولایت شاه خوبان را بگو
خلق عالم تا در آن بارگاه افتاده‌اند
درمندان مستمندان جمله سر بنهاده‌اند
روز و شب بر آستانت خادمان استاده‌اند
عاشــق بسیار اندر کوی تو دل داده‌اند
شمس افلاک جهان خورشید رخشان را بگو
این شعرها برای عرض ارادت به ساحت قدس حضرت رضا(ع) به گونه‌های مختلف آوازی اجرا می‌شده‌اند. یکی از رایج‌ترین این شکل‌های آوازی، «چاووشی خوانی» بوده که ما آن را در زمره موسیقی سفر دسته‌بندی می‌کنیم.
یعنی همین شعرهایی که در بدرقه مسافران خوانده می‌شود؟
بله. چاووشی خوانی، گنجینه عظیمی از شعر و موسیقی را در خود دارد. مردم هر منطقه با توجه به جغرافیا و جهان بینی شان شعرهایی را در دستگاه‌های آوازی چاووشی خوانی می‌کرده‌اند. چاووشی خوانی که برای سفر زیارتی مشهد مقدس می‌خوانند شامل دوبخش است، رفتن به مشهد و برگشت از زیارت.
«مولودی خوانی» هم جزئی از آواها و نواهای رضوی است که الیته این سال‌ها رواج بیشتری دارد.
آیا نقاره نوازی هم جزئی از این نواهاست؟
از قضا یکی دیگر از جلوه‌های زیبای موسیقی رضوی، نقاره نوازی است. نقاره نوازی در حرم مطهر پیشینه ای کهن دارد. علاوه بر اینکه مبین شکوه، عظمت و جلال دربار رضوی است، در واقع می‌توان گفت نشانی از اعتبار و اقتدار امام محسوب می‌شود. شاید به همین دلیل در گذشته کارکنان نقاره خانه را «عمله جات شکوه» می‌گفتند و هنور نام خانوادگی بیشتر آنان شکوهی است. این سنت از زمان صفویه تا دوران حاضر به جامانده و در بارگاه منور رضوی در روز دو نوبت و هر نوبت معمولاً ۲۰ دقیقه نقاره نواخته می‌شود.
احمدی فر حسن, [۱۳.۰۱.۱۷ ۱۷:۴۷]
امروز آواها و نواهای رضوی در چه وضعیتی است؟
در یکی دو سال اخیر تلاش‌های خوبی در راستای حفظ و ثبت و ضبط این آواها و نواها انجام شده است که شامل فعالیت‌های مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس می‌شود که با همکاری پژوهشگران موسیقی نواحی نمونه‌های ارزشمندی را ضبط کرده اند. جشنواره «آواها و نواهای رضوی» هم امسال با دعوت از هنرمندان کشور آرشیو خوبی از این مناقب خوانی را ثبت نمود.
رخدادهایی از این دست نوید می‌دهد، کسانی هستند که از این گنجینه غنی شعر و موسیقی استفاده کنند.
نظر شما