دعا، پیوندی معنوی میان انسان و خدای متعال است که البته آثار تربیتی قابل توجهی در روح انسان دارد، از این رو دعا از دیدگاه اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است.
همان طور که می‌دانید، یکی از یادگاران ارزشمند امام زین العابدین(علیه‌السلام) صحیفه گرانسنگ سجادیه است که همه دعاها و مناجات‌های حضرت در آن گردآوری شده و پس از قرآن و نهج البلاغه، بزرگ‌ترین و غنی‌ترین گنجینه حقایق و معارف الهی به شمار می‌آید.
صحیفه سجادیه کامله، مشتمل بر ۷۵ دعا و نیایش است که امام سجاد(علیه‌السلام) املا فرموده و امام باقر(علیه‌السلام) و برادرش زید بن علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند.
این صحیفه ارزشمند در حقیقت راهبردی ویژه است که امام سجاد(علیه‌السلام) در دوران اختناق حکومت اموی از آن برای مبارزه با انحرافات دشمنان و اشاعه فرهنگ غنی دین بهره بردند.
امروز به روایتی برابر با سالگرد شهادت مظلومانه چهارمین پیشوای بر حق شیعه است، به همین مناسبت جایگاه این صحیفه ارزشمند در سیره امام زین العابدین(علیه‌السلام) را در گفت‌وگو با حجت الاسلام والمسلمین دکتر مسعود عالی کارشناس اخلاق و معارف اسلامی و مبلّغ دینی مورد واکاوی قرار داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های امام سجاد(علیه‌السلام) انتقال مفاهیم و فرهنگ قیام حیاتبخش عاشورا به نسل‌های دیگر است، اما این امام همام در آن دوران اختناق از چه راهبردی برای انتقال این مفاهیم بهره بردند؟
به نکته خوبی اشاره کردید؛ دوران اختناق! امام سجاد(علیه‌السلام) پس از قیام عاشورا و شهادت پدر بزرگوارشان معاصر با حکومت اموی بودند که در حقیقت، تاریک‌ترین دوران تاریخ را به خود اختصاص می‌دهد. امام زین العابدین(علیه‌السلام) در آن دوران اختناق و استبداد، مورد نظارت شدید عمال حکومت اموی بودند و همه برخوردها و تعاملات ایشان تحت نظر بود. آن حضرت یادگار و وامدار نهضت عاشورا بودند و امویان نمی‌خواستند، این قیام برحق به گوش دیگران برسد و از همین جهت حضرت را در حلقه تنگ محاصره، خانه نشین کردند تا شیعیان ارتباط کمتری با ایشان داشته باشند؛ اما امام سجاد(علیه‌السلام) که تربیت یافته مکتب وحی بودند، این محدودیت و حصر را به فرصتی ویژه تبدیل کردند و با تدوین مناجات و نیایش در صحیفه سجادیه به عنوان نقشه راه مبارزه با طاغوت؛ به جنگ با دشمنان رفتند.
یعنی در آن دوران فرصتی برای قیام مسلحانه برای امام سجاد(علیه‌السلام) میسر نشد؟
خیر؛ اول اینکه پس از قیام عاشورا رعب و اختناق شدیدی در جامعه حکمفرما شده بود و با کنترل و تسلط شدیدی که حکومت جبار اموی بر قرار کرده بود، هرگونه جنبش و حرکت مسلحانه پیشاپیش محکوم به شکست می‌شد و کوچک‌ترین حرکت از دید جاسوسان حکومت اموی پنهان نمی‌ماند، پس انجام قیام مسلحانه برای حضرت ممکن نبود و نکته دوم اینکه در آن دوران، دشمن، انحرافات و خرافه‌های بیشماری را به دین وارد کرده بود و همه احادیث رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) توسط امویان جرح و تعدیل شده بودند. حضرت در چنین شرایطی یا می‌بایست با ایجاد هیجان و احساسات در میان جمع معتقدان و علاقه‌مندان خود پرچم مخالفت علیه حکومت اموی را برمی داشتند و وارد جنگ می‌شدند یا اینکه موج احساسات سطحی را به وسیله تدبیری ویژه مهار کنند.
ایشان راهبرد دعا و نیایش را انتخاب کردند تا در این مسیر هم کلام حق توسعه پیدا کند و هم شاگردان خوبی در مکتب دین تربیت شوند زیرا امام سجاد(علیه‌السلام) اعتقاد داشتند در همان شرایط سخت می‌توانند، دل‌ها را متوجه دین و حقایق عاشورا کنند.
چرا از صحیفه سجادیه پس از قرآن و نهج البلاغه به عنوان گنجی گرانسنگ یاد می‌شود؟
پرسش قابل تأملی است. صحیفه سجادیه معارف ارزشمندی را در دل خود جای داده که به پرسش‌های گوناگون بشر پاسخ می‌دهد و آنچه برای سعادت جست وجو می‌کنیم در همین صحیفه گردآوری شده است. صحیفه سجادیه مشتمل بر اصول اعتقادی، احکام، فروع دین و معارف توحیدی و عرفانی، اخلاقیات و مسائل اجتماعی و فرهنگی و سیاسی است.
امام سجاد(علیه‌السلام) پاسخ بسیاری از پرسش‌های بشر را با زبان دعا و نیایش ارائه فرموده‌اند که باید مورد واکاوی قرار بگیرد. نظرات روشن امام سجاد(علیه‌السلام) درباره مسائل سیاسی، نشان دهنده این است که هیچ انقلابی بدون پشتوانه ایمان و اعتقاد به نتیجه متعالی نخواهد رسید.
ایشان به زبان نیایش، جایگاه امام حسین(علیه‌السلام) و امویان را مشخص کرده‌اند و با یادآوری این مسئله که پدرشان نواده رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بودند و امویان بر چنین شخصیتی تاختند، بار دیگر برحقانیت قیام کربلا و ظلم امویان تأکید فرموده و آن را پیش روی پرسشگر جهانیان قرار دادند. این حرکت امام زین العابدین(علیه‌السلام) به امویان و دشمنان اسلام ثابت کرد که حقیقت، پنهان نمی‌ماند و اگرچه در غل و زنجیر و محاصره باشد، باز هم حقانیت خود را اثبات می‌کند و از این جهت صحیفه سجادیه کتابی هدایتگر است که انسان را در مسیر قرآن به تعالی روحی و معنوی رهنمون می‌شود.
اگر بخواهیم، فارغ از هدف مبارزاتی امام سجاد(علیه‌السلام) در صحیفه سجادیه اهداف دیگری را جست وجو کنیم؛ جناب عالی چه نکاتی را قابل طرح می‌دانید؟
هدف مهم صحیفه سجادیه انسان سازی و تبیین زندگی الهی است زیرا این مجموعه ارزشمند، محصول معنوی روزگار سرنوشت ساز تاریخ اسلام است؛ دورانی که فتوحات و کشورگشایی‌های مسلمانان، جامعه اسلامی را با دو خطر بزرگ ورود فرهنگ‌های بیگانه به حریم جامعه دینی و موج راحت طلبی با ورود غنایم جنگی به سرزمین‌های اسلامی روبه‌رو کرده بود.
در چنین دورانی صحیفه سجادیه در حقیقت همه ابعاد تربیتی دینی را به زبان شیوای دعا و نیایش پیش روی جویندگان حقیقت قرار می‌دهد؛ ایشان با درک عمیق و همه جانبه اوضاع اجتماعی عصر خودشان و با هدف عمل به تکلیف الهی وارد میدان شدند.
در حقیقت این اقدام امام چهارم، جهاد فرهنگی برای تحقق آرمان های الهی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و احیای ارزش های اخلاقی فراموش شده بود. و حالا این اثر معنوی پس از گذشت قرن‌ها در اختیار ما قرار گرفته تا راه درست و غلط را بخوبی تشخیص دهیم.
وظیفه ما به عنوان شیعه در برابر این میراث ارزشمند چیست؟
صحیفه سجادیه را در کتابخانه‌های عمومی یا شخصی زندانی نکنیم. این کتاب مسیر هدایت را به روی ما باز می‌کند و حداقل قدردانی ما از امام سجاد(علیه‌السلام) که در آن دوران اختناق و ظلم این اثر گرانسنگ را برای هدایت ما تدوین کرده‌اند، این است که صحیفه را بخوانیم و به آن عمل کنیم. یادمان باشد، نادیده گرفتن صحیفه سجادیه جفا به حق امام زین العابدین(علیه‌السلام) است.
نظر شما