قدس آنلاین- گروه استان ها- شیما صادقی: شب یلدا یا شب چله(شه‌و زستان) در کردستان از دیر باز پا برجا بوده و یکی از عوامل مهم در استحکام بنیان خانواده‌ها در این دیار است، اگر چه شرایط اجتماعی، مهاجرت‌ها و تغییر بافت فرهنگی منطقه تا حدودی آداب و رسوم شب یلدا را در کردستان کمرنگ کرده است، اما هنوز این سنت دیرینه در قالب شب‌نشینی با نام شب چله یا شب زمستان به قوت خود باقی است.
خاستگاه بسیاری از اسطوره‌ها و باورهای جوامع باستان، از پدیده‌ای کیهانی یا زمینی در محیط پیرامونی آنان الهام گرفته شده است و همواره حضورعاملی واقعی و ملموس در محیط زندگی انسان‌ها، تأثیری چشمگیر در پیدایش و شکل‌گیری باورهای همگانی داشته است. در ایران نیز شامگاه سی‌ام آذر ماه و بامداد یکم دی ماه وآغاز زمستان را «شب چله» یا «شب یلدا» می‌نامند که طولانی‌ترین شب سال و سرآغاز اوج گرفتن خورشید در آسمان و طولانی شدن تدریجی روزهاست.
انقلاب زمستانی در باور اکثر مردمان جنبه‌ای آیینی با کارکردی فرا زمینی دارد. درکهن کیش مهری که ریشه‌ای ایرانی دارد معتقدند در چنین شبی «میترا» یا «مهر» کنار یک نهر آب از دل تخته سنگی متولد شد و از اینرو پیروان کیش مهر روز نخست زمستان را «خوره روز» (خورشید روز) و شروع نخستین روز سال نامیدند. خرم‌دینان پیرو مزدک نیز این روز را گرامی داشته و از آن با نام «خرم روز» یاد می‌کرده و آیین‌هایی ویژه داشته‌اند.
ایران کشوری با فرهنگی غنی است که مردمانش بنا به ذوق و سلیقه و طبیعت منطقه‌ای که در آن زیست می‌کنند هر یک برای برگزاری سنت های کهن آداب خاص خود را دارند. در کردستان با ویژگی‌های منحصر به فرد در بخشهای فرهنگی و آیین باستانی این استان شب چله از دیرباز پا برجا بوده و یکی از عوامل مهم در استحکام بنیان خانواده‌ها در این دیار است، اگر چه شرایط اجتماعی، مهاجرت‌ها و تغییر بافت فرهنگی منطقه تا حدودی آداب و رسوم شب یلدا را در کردستان کمرنگ کرده است، اما هنوز این سنت دیرینه در قالب شب‌نشینی با نام شب چله یا شب زمستان به قوت خود باقی است. در باور آن‌ها که قدیمی ترند، خاطره یلدا به گرمای کرسی و برف زمستان پیوند خورده است. کرسی که جایگاه مجمع های مسی قدیمی بود که در آن خوراکی‌های مخصوص این شب در کنار هم صف‌آرایی می‌کردند.
آیین فراموش شده در شب چله
«حسن احمدی» یکی از مردان قدیمی سنندج در گفتگو با قدس آنلاین می‌گوید: کُردها از گذشته بر این اعتقاد بوده‌اند که «چله بزرگ» از اولین روز دی ماه شروع شده و تا ۴۰ روز ادامه دارد؛ پس از گذشت ۴۰ روز برادر کوچک‌تر یا «چله کوچک» از راه می‌رسد که تا ۲۰ روز زنده است. بعد از مرگ برادران یا چله های کوچک و بزرگ، خواهر آن‌ها به نام «خاتو زمهریر» از راه رسیده و برای مرگ برادرانش شیون می‌کند.
وی روز اول از مرگ برادرانش بسیار دلتنگ است به صورت برف و باران شدید نمایان می‌شود و روز دوم که قدری آرام‌تر شد، از ابری بودن هوا کاسته می‌شود و بارانی آرام می‌بارد و در نهایت سومین روز از شیون «خاتو زمهریر» نه از ابری بودن هوا خبری هست و نه بارش برف و بارانی، بلکه تنها وعده نزدیک بودن بهار را نوید می‌دهد.
وی در ادامه می‌افزاید: در گذشته در روستاهای کردستان مرسوم بود جوانان در شب یلدا شال‌هایی را از سقف خانه‌های اهالی روستا جایی که حرارت حاصل از کرسی‌های زغالی داخل منزل بیرون می‌آمد، آویزان می‌کردند و صاحب خانه نیز به اندازه توان خود در گوشه این شال‌ها تنقلات شب یلدا و یا چله را که بر روی کرسی چیده شده بود می‌ریخت و سپس جوآن‌ها شال‌ها را بالا می‌کشیدند.
احمدی با اشاره به کمرنگ شدن آیین شب چله اذعان می‌کند: با آمدن یلدا همه اعضای خانواده و میهمانان با جمع شدن گرداگرد یک کرسی و تناول شام، حکایت و داستان‌های جالب گذشته را جهت نصیحت و پندآموزی به جوانان بازگو می‌کردند. پس از خوردن شام متل‌گویی بزرگان فامیل و بازی‌هایی محلی همچون جوراب بازی و گل یا پوچ آغاز می‌شد که کوچک و بزرگ را به خود سرگرم می کرد و سپس خوردن انواع آجیل آغاز می‌شد.
کالک تورش و آنگو از اصلی‌ترین موارد سفره شب چله
«مریم سهرابی» یکی از مادربزرگ‌های شیرین سخن می‌گوید: سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، «کالَک تورش» (خربزه ترش) و «آنگو» (خوشه‌های انگور را در زیرزمین یا در سایه، نخ کرده و از سقف آویزان می‌کنند) که از اصلی‌ترین موارد سفره شب چله است را تهیه می کردند.
وی می‌افزاید: از رسم‌های جالب این شب در کردستان می‌توان به «خوانچه بردن» و «شه‌و زمسانی» بردن از طرف خانواده‌ی پسر برای نامزدش، نام برد. در این خوانچه‌ها باید تمامی خوارکی ها از شام گرفته تا خشکبار و میوه را برای خانواده‌ی عروس ببرند بعلاوه خانواده عروس نیز برای دختران که اولین شب چله را در خانه‌ی شوهر تجربه می کنند شه و زمسانی می برند.
شب یلدا شب زایش نور و مهربانی
«خسرو سینا» یکی از پژوهشگران و کارشناسان در تشریح و خاستگاه شب چله می‌گوید: این شب در کردستان و میان سایر ملل نیز ریشه‌ای دیرینه در باورهایشان دارد که با نگاهی نشانه‌شناسانه به این آیین‌ها می توان در میان همه آن‌ها اشتراکاتی نمادین یافت.
سینا در معرفی این نشانه ها می‌افزاید: رنگ سرخ یکی از نشانه‌های بارز شب چله است و می‌توان آن را در پوشش و خوراکی‌هایی همانند انار و هندوانه که در این شب حضور دارد به وضوح یافت. به علاوه هدیه دادن تقریبا در
تمامی آیین‌های این شب و در میان همه اقوام مرسوم است. هدیه دادن بخشی از مراسم ویژه و سمبولیک آخرین شب پاییز در کردستان است که تفسیر واقعی آن هدیه‌ای است که از آسمان برای ما نازل می‌شود.
این استاد دانشگاه در ادامه عنوان می‌کند: جشن و پایکوبی، گردهمایی و جمع شدن افراد در یک مکان خاص (منزل ریش سفید یا بزرگ قوم) از محور اصلی آیین شب چله در کردستان همانند دیگر ملل مختلف است که همراه با هدیه و قربانی برپا بود.
این پژوهشگر همچنین می‌افزاید: بر افروختن چراغ شمع یا آتش در شب چله از دیگر مشترکات همه فرهنگ‌ها به‌خصوص کردستان در مراسم مربوط به انقلاب زمستانی و شب یلدا است. زیرا آتش سمبل زمینی زایش مجدد خورشید است و روشنایی نشانه پیروزی نور بر تاریکی محسوب می‌شود.
نظر شما