قدس آنلاین- در آخرین روزهای سال و هنگاهی که نسیم نوبهاری وزیدن می‌گیرد و سرمای تند زمستان جایش را به گرمای آرام بهار می‌سپارد، بسیاری از مردم، چمدان‌های خود را می‌بندند و آماده می‌شوند که از فرصت عالی تعطیلات نوروزی و هوای معتدل و بهشتی بهار استفاده کنند و به سفر بروند.

ما آدم‌ها سفر را دوست داریم چون ذاتاً نیاز به حرکت داریم و از سکون و سکوت، ملول و خسته می‌شویم. سفر در ذات خود حرکت و دگرگونی دارد و حال و هوای انسان را عوض می‌کند، اما بیشتر افراد نگاهشان به سفر تنها به بُعد گردشگری آن خلاصه می‌شود و اینکه خستگی کار و مشغله‌های روزانه را به کمک «سفر» از تن به در کنند.

 نگاه عمیق اسلام به «سفر»

اسلام عزیز نسبت به سفر، نگاه بسیار عمیق‌تری دارد. از دیدگاه قرآن و حدیث، سفر افزون بر آثار ظاهری خود یعنی «خوش کردن حال جسمی انسان» می‌تواند آثار معنوی هم داشته باشد و «حال باطنی» انسان را هم خوش کند.

از دیدگاه قرآن کریم، سفر، بهترین فرصت است برای دیدن آثار و احوال گذشتگان و تأمل در زندگی کسانی که امروز، خودشان نیستند، اما آثار زندگی آن‌ها هست؛ خانه‌های نیمه خراب آن‌ها، آثار تمدن آن‌ها و دارایی‌هایی که در روزگار کوتاه زندگی خود به آن دلخوش بوده‌اند.

قرآن کریم در آیه۲۱ سوره مبارکه غافر می‌فرماید: «أَوَلَمْ یَسِیرُوا۟ فِی ٱلْأَرْضِ فَیَنظُرُوا۟ کَیْفَ کَانَ عَٰقِبَةُ ٱلَّذِینَ کَانُوا۟ مِن قَبْلِهِمْ ۚ کَانُوا۟ هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَءَاثَارًا فِی ٱلْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ ٱللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا کَانَ لَهُم مِّنَ ٱللَّهِ مِن وَاقٍ». آیا در زمین نگردیده‌اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آن‌ها [زیسته‌اند] چگونه بوده است؟ آن‌ها از ایشان نیرومندتر [بوده] و آثار [پایدارتری] در روی زمین [از خود باقی گذاشتند] با این همه، خدا آنان را به کیفر گناهانشان گرفتار کرد و در برابر خدا حمایتگری نداشتند.

در این آیه شریفه به خانه‌های بزرگ و قصرهای مستحکمی که مردمان پیشین برای خود بنا کرده‌اند اشاره و تأکید می‌شود این بناها که اکنون خرابه‌هایی بیش نیستند، روزگاری افرادی را در دل خود جای داده‌اند که می‌پنداشتند زندگی طولانی یا جاودانه خواهند داشت، از این رو خداوند را فراموش کردند و غرق در گناه شدند و سرانجام هم به کیفر گناهان خود رسیدند در حالی که نه خانه‌های مستحکمشان و نه هیچ نیروی دیگری در برابر خداوند نتوانست از آن‌ها حمایت کند.

سفر کردن و دیدن عاقبت پیشینیان

واژه‌های «سیروا» و «یَسیروا» که مردم را به سفر کردن در زمین همراه با تأمل دعوت می‌کند، ۱۲بار در قرآن کریم تکرار شده و این نشان می‌دهد که «سفر» از دیدگاه خداوند متعال چقدر دارای ارزش معنوی است.

در همه این آیات افزون بر کلمه «سِیر» یا همان سفر، چند واژه کلیدی دیگر به چشم می‌آید که هر یک باید مورد دقت و تأمل قرار گیرند. نخست واژه «فَانظروا» و «فَیَنظروا» است که به ما تأکید می‌کند به دقت احوال گذشتگان را «مشاهده» کنیم. این دیدن و مشاهده باید همراه با تعمق و تأمل باشد و نه فقط با نگاه تفریحی، گردشگری و باستان‌شناسی.

واژه بعدی، کلمه «عاقبت» است. در واقع این آیات، انسان را دعوت می‌کنند به اینکه در سفرهایش، «عاقبت» امت‌ها و مردمان پیشین را از روی آثار به جای مانده از آنان، «ببیند» و مورد «تأمل» قرار دهد.

عاقبت مکذبین، عاقبت مجرمین، عاقبت مشرکین، عاقبت کافرین و عاقبت کسانی که به ظاهر نیرومند و صاحب قدرت بودند، در این آیات به تفصیل مورد اشاره قرار گرفته است.

بنابراین از دیدگاه قرآن، سفر باید همراه با «مشاهده» دقیق و تأمل در «عاقبت» و عبرت گرفتن از زندگی پیشینیان باشد و ما را به این نتیجه و ایمان قلبی برساند که بزودی ما نیز می‌رویم و عبرت آیندگان خواهیم شد.

تماشا با چشم دل

در یکی دیگر از این آیات شریفه یعنی آیه ۴۶ سوره مبارکه حج، می‌خوانیم: «أَفَلَمْ یَسِیرُوا۟ فِی ٱلْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَآ أَوْ ءَاذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا» یعنی آیا آنان در زمین سیر نکردند تا دل‌هایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند؛ یا گوش‌های شنوایی که با آن [ندای حق را] بشنوند!؟

مفهوم آیه این است سفری که در آن چشم و گوش باطنی انسان و دل او بیدار و فعال نباشد، سفر خوبی نیست زیرا در ادامه تأکید می‌کند: «فَإِنَّهَا لَا تَعْمَی ٱلْأَبْصَٰرُ وَلَٰکِن تَعْمَی ٱلْقُلُوبُ ٱلَّتِی فِی ٱلصُّدُورِ» یعنی چشم‌های ظاهر نابینا نمی‌شود، بلکه دل‌هایی که در سینه‌هاست کور می‌شود.

بله! در همه سفرهایی که می‌رویم، چشم‌های ظاهری ما در حال تماشا و لذت بردن است در حالی که گاهی چشم دل و باطن ما به تعبیر قرآن، «کور» است و عبرت‌ها را نمی‌بیند. از سوی دیگر این آیه تأکید می‌کند که سفر کردن می‌تواند به خودی خود باعث باز شدن چشم و گوش باطنی انسان شود به این شرط که مسافر، این آمادگی را در خود ایجاد کرده باشد.

سفر و آداب آن در آیینه احادیث

اما سفر، از دیدگاه احادیث نیز مورد توجه قرار گرفته است. پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرمایند: «سافِروا تَصِحّوا و تَغنَموا»؛ مسافرت کنید تا سالم و تندرست بمانید و بهره‌ها نصیبتان گردد. حضرت رسول(ص) در بیانی دیگر می‌فرمایند: «مسافرت کنید! در سفر اگر نفع مالی عایدتان نشود، دست‌کم از فواید عقلانی و تجربی آن بهره‌مند خواهید شد».

یکی از نکاتی مهمی که در بیانات معصومین(ع) بر آن تأکید می‌شود، انتخاب «همسفر» است. در ضرب‌المثل‌های فارسی هم داریم که دوستان را باید در سفر شناخت. پیامبر اکرم(ص) در این باره در بیان زیبا و حکیمانه‌ای می‌فرمایند: «الرَّفیق، ثُمّ الطّریقُ». یعنی اول همسفرت را بشناس بعد وارد سفر شو. مولای متقیان حضرت علی(ع) نیز می‌فرمایند: «هیچ‌وقت با کسی که فضل و منزلتی که تو برای او قائل هستی، او برای تو قائل نیست، مسافرت نکن».

برخی دیگر از آداب سفر هم در روایات مورد تأکید قرار گرفته از جمله صدقه دادن در آغاز سفر که باعث دفع بلا می‌شود، تنها سفر نکردن، وضو گرفتن و خواندن دو رکعت نماز در کنار خانواده و سپس راهی شدن، انگشتر عقیق به دست کردن، خواندن آیه شریفه «سُبحانَ الّذی سَخَّرَ لَنا هَذا وَ ماکُنّا لَهُ مُقرِنینَ و اِنّا اِلی رَبّنا لَمُنقَلِبون»، خواندن سوره مبارکه «انّا انزلناه» که به فرموده امام صادق(ع) باعث سالم و آمرزیده پیاده شدن از مَرکب می‌شود، خوشرفتاری و مزاح با همسفران، محافظت از مال و دقت کردن در هزینه‌ها، به اشتراک گذاشتن توشه سفر با همسفران و خدمت کردن به همسفران.

امام صادق(ع) همچنین ضمن روایتی چهار نشانه را به عنوان نشانه‌های جوانمردی هنگام سفر ذکر می‌کنند: المُرُوَّةُ فی السَّفَرِ کَثرَةُ الزادِ و طِیبُهُ و بَذلُهُ لِمَن کانَ مَعَکَ، و کِتمانُکَ علی القَومِ أمرَهُم بَعدَ مُفارَقَتِکَ إیّاهُم، و کَثرَةُ المِزاحِ فی غَیرِ ما یُسخِطُ اللّهَ عزّ و جلّ؛ جوانمردی در سفر عبارت است از: رهتوشه زیاد و خوب و بخشش آن به همسفرانت، و کتمان اسرار آنان بعد از جدا شدن از آن‌ها، و شوخی فراوان در آنچه که خداوند عزوجل را به خشم نیاورد».(مکارم الأخلاق ج ۱ ص ۵۴۱ ح ۱۸۷۶)

 پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «سیّدُ القَومِ خادِمُهُم فی ‌السَّفَر»؛ یعنی آقا و سَرور قوم، کسی است که در سفر، خدمتگزار ایشان باشد.

همچنین امام رضا(ع) می‌فرمایند سفر خود را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز کنید تا فرشته‌ای از شما محافظت کند و شیطان همسفر شما نشود.

امام صادق(ع) نیز تأکید دارند که در سفر، هر شب آیت‌الکرسی بخوانید تا خودتان و اموالتان محفوظ بماند.

خواندن قرآن و ذکر گفتن در طول سفر نیز از سنت‌های پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) است. بی‌شک کسانی که در سفر، یاد خدا را فراموش نمی‌کنند و در کنار بهره‌مند شدن از لذت‌های سفر به آثار معنوی آن نیز توجه می‌کنند، بیشترین بهره را می‌برند.