قدس آنلاین-هشدارهای پیاپی مراجع تقلید نسبت به خطرات فضای مجازی، خبرهای ضد و نقیض از فیلتر برخی پیام رسان‌های خارجی و وعده وعیدهای مسئولان امر گرچه با واکنش‌های گوناگونی از سوی مردم و گاه نخبگان جامعه روبه‌رو می‌شود، اما این موضوع باید به صورت غیرجانبدارانه مورد بررسی قرار گیرد. خبر فیلتر شدن تلگرام که اولین بار توسط رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس مطرح شد، با واکنش دیرهنگام رئیس جمهور و رئیس شورای عالی فضای مجازی گمانه‌ها را به سمت خداحافظی با این پیام رسان غیربومی سوق می‌دهد. فرصت‌ها، آسیب‌ها و تهدیدهای دینی، سیاسی و فرهنگی فضای مجازی و محصول آن «تلگرام» موضوعی است که حجت الاسلام دکتر محمد فروهر، کارشناس فضای مجازی، مدرس حوزه و دانشگاه و مدیررسانه حوزه‌های علمیه سراسر کشور در گفت و گو با قدس به بیان بسترها، ضوابط و بایدهای حضور مبلغان دینی در فضای مجازی پرداخته است.

یکی از ابعاد انتقاد به فضای مجازی مسئله دین ستیزی و فعالیت‌های دین‌گریزانه بعضی از جریان‌های فکری است. برای نجات جامعه از این رویکردهای فکری چه باید کرد؟

فضای مجازی یک فضای گستردهِ تعاملی و در حال پیشرفت است و هر روز به ما نزدیک‌تر می‌شود. در آینده‌ای نه چندان دور با اینترنت اشیا و زندگی هوشمند روبه رو می‌شویم. این فضای جدید چند ویژگی دارد که آن را از سایر فضاها ممتاز می‌کند؛ در فضای مجازی صحبتی از فاصله نیست و انسان¬ها به هم نزدیکند و انتقال محتوا به راحتی صورت می‌گیرد. وقتی فاصله‌ها برداشته شود و زمان مطرح نباشد، تبادل اطلاعات بسیار سریع رخ می‌دهد. در این شرایط دیگر صحبت از دهکده جهانی نیست بلکه «نقطه جهانی» مطرح است. ویژگی دوم فضای مجازی فراگیری آن است به طوری که به همه ساحت‌ها و حریم‌های زندگی ما وارد می‌شود، رهبر معظم انقلاب در همین راستا تعبیری به کار بردند که فضای مجازی شروع دارد و پایان ندارد. وقتی این فضا را بررسی می‌کنیم واقعاً این فضا یک فضای تصاعدی و صفر و یکی است یعنی متمایل به بی نهایت است و برهمین مبنا جلو می‌رود. ویژگی دیگر فضای مجازی این است که قاعده تولید و توزیع در این فضا به هم می‌ریزد. در این فضا فرد متمایل به بی نهایت، می‌تواند تولید داشته باشد و توزیع کند.

فضای مجازی با این ویژگی‌ها اگر در خدمت خیر و عدالت قرار بگیرد بی نهایت خیر و نیکی گسترش می‌یابد و برعکس.

فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی برای تبلیغ دین را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اما این فضا به تعبیر رهبر معظم انقلاب، هم فرصت دارد وهم تهدید. در طرح ریجستری گوشی‌های موبایل ادعا شد که۵۰ میلیون گوشی موبایل هوشمند در کشور وجود دارد که به اینترنت متصل می‌شود که خودش می‌تواند هم فرصت برای گسترش خیر و عدالت باشد و هم بستری برای توسعه فحشا و فساد.

در صورتی که به فضای مجازی به عنوان فرصت برای تبلیغ دین نگاه کنیم می‌تواند کار ده‌ها منبر و کتاب را انجام دهد و قطعاً اثرگذاری آن کمتر از کتاب و منبر نخواهد بود. بنابراین وقتی از فضای مجازی سخن می‌گوییم هم فرصت و هم تهدید مورد نظراست. رهبر معظم انقلاب درباره فضای مجازی فرمودند: فضای مجازی مانند سیل خروشانی است که هرلحظه برجوشش آن افزوده می‌شود و هرچه را سر راهش است با خود می‌برد. حال اگر این سیل کنترل شود قابل استفاده است، اما اگر رها شود همه چیز را نابود می‌کند. بیست میلیون جوان در کشور ما با این فضا ارتباط دارند که با محتوای گوناگون این فضای بی انضباط مواجه هستند.

بحثی که امروز درباره فضای مجازی صورت گرفته که ناشی از درک درست نداشتن از این فرصت و تهدید است و بعضاً تهدید را بیشتر می‌بینند. چرا؟

خروجی فناوری «آی. تی» محصولات متعدد است؛ مثل تلگرام، سروش، اینستاگرام و... ما با علم و فناوری این حوزه که مشکلی نداریم. صحبت سرِ محصولی است که به وجود می‌آید. محصولات بومی برای ما فرصت است اما محصولی که دشمن در اختیار ما قرار می‌دهد فرصت است یا تهدید؟ ما نمی‌توانیم بگوییم مطلقاً فرصت نیست یا مطلقاً فرصت است. اینکه برخی تهدید محض دیده‌اند و در کناری ایستاده‌اند، اشتباه است، زیرا امروز مردم ما دراین فضا حضور دارند و به تعبیر رهبری این فضا چندین برابر فضای حقیقی، زندگی ما را در برگرفته است، بنابراین نمی‌توانیم این فضا را نادیده گرفت. از طرف دیگر رها کردن بی‌محابای مردم در این فضا هم اشتباه است. فضای مجازی فرصت‌هایی را به وجود آورده که به تعبیر رهبری از نعمات الهی است، اما نگرانی‌هایی هم وجود دارد که ایمان و اعتقاد مردم در معرض دستبرد قرار گرفته است؛ شبهات، محتوای نامناسب و... به باورهای مردم هجوم آورده است.

چه باید کرد که این فضا اصلاح شود؟ آیا نگاه سلبی و حذفی راهکار اول و آخر است؟

نگاه حذفی هم اگر وجود دارد به حذف شبکه‌های خارجی است. زمینه ساز این حرکت هم ساخت شبکه‌های داخلی است. همه کشورها شبکه اجتماعی بومی و داخلی دارند و برای ما این ایراد محسوب نمی‌شود. در این صورت است که می‌توان افکار را جهت دهی کرد. امروز به خاطر غفلت ما تلگرام به صورت نفوذی در فرهنگ، اقتصاد و سیاست ما وارد شد. در زمان انتخابات نقش خودش را نشان داد. درحال حاضر ۱۸هزار کانال مستهجن در تلگرام فعالیت می‌کند. فتنه دی ماه با مدیریت یک کانال تلگرامی رخ داد که به فیلتر مقطعی آن ختم شد، اما ضرورت آن به صورت دائمی تبیین نشد. تلگرام و تهدیدهایش هنوز هم هست. برای رهایی از این تهدید باید یک شبکه داخلی قوی جایگزین شود. اگر شبکه داخلی قوی باشد نیازی به فیلتر هم نیست چون مردم به فضای جدید کوچ می‌کنند. باید روی موج‌ها سوار شویم زیرا زمان نگاه از بالا به پایین به اتمام رسیده است. نمی‌توانیم مردم را مجبور کنیم، بلکه باید فضای بهتری در اختیار آن‌ها قرار دهیم تا رغبت به وجود بیاید.

دلیل این مقاومت مردم برای ترک تلگرام چیست؟

اصلی‌ترین دلیل، کارآمدی است. زمانی که تلگرام فیلتر شد، ۳۰۰ هزار نفر به «سروش» نقل مکان کردند اما متأسفانه خیلی زود از کار افتاد، باید این ضعف برطرف شود. مسئله دیگر شبهاتی است که درباره پیام رسان‌های داخلی مطرح است. باید این شبهات با برنامه‌ریزی رفع و اعتماد مردم به حفظ اطلاعات آن‌ها ایجاد شود. اعتمادسازی خیلی مهم است. برای این امر هم فرهنگ سازی و ورود دولت برای تحکیم زیرساخت‌های یک پیام‌رسان داخلی کارساز است.

در این میان روحانیون و حوزه‌های علمیه چه نقشی باید ایفا کنند؟

حوزه علمیه باید پیشقراول دفاع از دین در فضای مجازی باشد، اما متأسفانه هنوز این ضرورت احساس نشده است و اگر کسی هم وارد گود می‌شود با همان نگاه سنتی و حذفی وارد می‌شود. این نوع نگاه در فضای مجازی پاسخگو نیست و مورد اقبال مردم واقع نمی‌شود. وقتی از آسیب صحبت می‌کنیم باید راهکار برون رفت از مشکلات را بدهیم. بنابراین بزرگان حوزه باید وارد این فضا بشوند و آماده پاسخگویی به شبهه افکنان و دین ستیزان فضای مجازی باشند.

به نظر شما هرکسی که دغدغه دین دارد می‌تواند وارد فضای مجازی شود و کانالی بزند؟

نکته مهمی است که ورود به فضای مجازی برای دفاع از دین باید آگاهانه و شخصی که وارد می‌شود حرفه‌ای باشد. ما با افرادی مواجه بودیم که به بهانه تأثیرگذاری وارد این فضا شدند اما گرفتار شدند؛ بنابراین برای مبارزه در این میدان باید مجهز بود. به نظرمن کشاندن بی ضابطه افراد به این میدان صحیح نیست، بلکه کسانی که برای تبلیغ دین وارد این میدان می‌شوند باید با دستی پر و کاملاً آگاه به مبانی دینی و نیز فضای مجازی ورود پیدا کنند. رهبری در پاسخ به این پرسش که حزب اللهی‌ها وارد فضای مجازی بشوند یا خیر، فرمودند: به نظر ما ورود هوشمندانه خوب است، افراد تأثیرگذار باشند (چون جای تعامل نیست) و کسانی که وارد این فضا می‌شوند تأثیرپذیر نباشند.

بنابراین کسی که وارد این فضا می‌شود باید جنس شبهه دین را بشناسد و به قدری برمباحث تسلط داشته باشد که از پسِ پاسخگویی بربیاید نه اینکه در این فضا غرق شود. بزرگان دین برای ورود مبلغان دینی قید منفی ندارند اما قید داشتن شرایط و دانستن ضوابط را مطرح می‌کنند؛ بنابراین ما نگاه حذفی به این فضا نداریم بلکه باید با شناخت فضا نگاه فرصت محور را توسعه دهیم. در عین حال ورود بدون قید و شرط را هم نمی‌پذیریم چون امروز فضای مجازی میدان مین دشمن است. این فضای مجازی است که بازخورد حقیقی دارد.

مبلغان و کانال‌های دینی بسیاری در این فضا فعالیت می‌کنند. آیا توانسته‌اند جذابیتی را که فعالیت گروه‌های غیرمذهبی دارند، در جذب افراد کسب کنند؟

این پرسش حلقه مفقوده بحث فعالیت دینداران و مبلغان در فضای مجازی است. فعالیت مبلغان دینی در فضای مجازی چه تولید محتوا و چه توزیع چشمگیر بوده است اما واقعیت این است که مجموع این فعالیت‌ها با توجه به گستردگی فضای مجازی کم است، در حالی که محتوا و تصاویر ضد دین لحظه به لحظه تولید و توزیع می‌شود. مجموعه فعالیت‌های مبلغان ما بسیار کم است. نکته دوم این است که کانال‌های دینی فراگیر نیستند بنابراین باید بزرگان حوزه وارد شوند و ازاین فضا غفلت نکنند. ما باید مبلغ اینترنتی داشته باشیم. نکته بعدی اینکه پاسخ‌های ما به شبهات در فضای مجازی به جذابیت شبهات نیست. باید محتوای دین کاملاً شکلات پیچ شده و جذاب در قالب‌های فیلم و عکس به مخاطب ارائه شود. اگر این ظرافت‌ها رعایت نشود و محتوا براساس ذائقه و نیاز مخاطب نباشد قافیه را باخته‌ایم.