جامعه / اعظم طیرانی: اگرچه یکی دو دهه قبل از جمله دلایل مهاجرت روستاییان به شهرها به امید یافتن شغل و درآمد بهتر در کشور مطرح می‌شد، اما امروزه موضوع مهاجرت روستاییان شکل جدی تری به خود گرفته و امروز روستاهای زیادی را می‌توان به عنوان روستاهای خالی از سکنه نام برد؛ به گونه‌ای که سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵نشان می‌دهد۳۰ هزار روستای کشور فاقد سکنه هستند.
جامعه‌شناسان معتقدند مهاجرت روستاییان به شهرها به دلایل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیت شناسی و طبیعی–کشاورزی خلاصه می‌شود که علت اقتصادی بیشترین فراوانی را از آن خود کرده و بیش از ۵۰ درصد علت‌های مهاجرت روستا به شهر را تبیین می‌کند. در بین عوامل اقتصادی، کمبود تسهیلات در روستا و بیکاری از سایر موارد مهم‌تر است. در حالی که با ارائه امکانات و تسهیلات مورد نیاز برای روستاها بخصوص با در نظر گرفتن انتظارات نسل جوان و ایجاد اشتغال در روستاها می‌توان از هجوم بی رویه این مهاجران به شهرها جلوگیری کرد.
دکتر امیر محمود حریرچی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ضمن تأیید این مطلب می‌گوید: مهاجرت یکی از مباحث مهم در جامعه شناسی است بویژه در ایران که طی ۶ دهه گذشته، نرخ شهر نشینی از ۲۵ درصد به ۷۵ درصد افزایش یافته و مهم‌ترین عامل آن جاذبه‌های شهری از منظر دسترسی به خدمات و نیز مشاغل متنوع‌تر برای کسب درآمد بیشتر و به امید زندگی بهتر بوده است.
دکتر سعید معید فر؛ جامعه شناسی دیگر نیز معتقد است، پدیده مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها و کلانشهرها به دلیل جاذبه‌های شهری در دنیای مدرن امروز به مسئله‌ای طبیعی تبدیل شده و تا حدودی اجتناب ناپذیر است.
ایجاد کانون‌های مرکزی برای روستاییان
وی با اشاره به اینکه مزیت اقتصادی زندگی روستایی به دلیل افزایش فناوری و همچنین برنامه ریزی‌های غلط طی چند دهه اخیر به حداقل رسیده، می‌گوید: علاوه بر موارد مذکور، نبود فرصت‌های فرهنگی و فراغتی نیز مزید برعلت شده و موجب شده مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها (حاشیه شهرها) افزایش یابد.
وی ادامه می‌دهد: اگر بخواهیم از مهاجرت روستائیان به شهرها و حاشیه کلانشهرها پیشگیری کنیم،باید در محدوده روستاهای پراکنده‌ای که در یک منطقه قرار دارند، کانونی مرکزی ایجاد کنیم تا علاوه بر ایجاد بخش عمده‌ای از امکانات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شهری شرایط ادامه فعالیت روستاییان در روستاها (زمین‌های کشاورزی، مناطق دامپروری و...) نیز فراهم باشد.
وی با اشاره به مکان یابی شهرهای جدید در کشور می‌گوید: متأسفانه اغلب این شهرها در اطراف کلانشهرها ایجاد شده در حالی که لازم است در کانون مناطق روستایی شکل گیرد تا علاوه برحفظ فعالیت اقتصادی روستاها، مهاجرت روستاییان به مناطق شهری نیز کنترل شود.
حاشیه شهرهایی که با جمعیت بعضی استان‌ها برابری می‌کند!
طاهر رستمی؛ بخشدار مرکزی یکی از کلانشهرهای کشور نیز با اشاره به اینکه مهاجرت روستاییان به شهرها در قالب مهاجرت به مراکز شهرها و مهاجرت به سایر استان‌های کشور تعریف می‌شود، می‌گوید: مهم‌ترین عامل مهاجرت روستائیان به شهرها بحث اشتغال است که به امید کسب درآمد بیشتر به شهرها مهاجرت می‌کنند، اما به دلیل اینکه مشکلات اقتصادی امکان استقرار در شهرها را به آن‌ها نمی‌دهد به حاشیه شهرها پناه می‌برند و به حاشیه نشینی و مشکلات پیرامون آن دامن می‌زنند به طوری که در حال حاضر حاشیه برخی از شهرها بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر جمعیت دارد که با جمعیت بعضی از استان‌های کشور برابری می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: ایجاد اشتغال در جوامع روستایی از طریق کارهای جنبی غیرکشاورزی و ارائه تسهیلات بیشتر برای روستاییان،کاستن از جاذبه مشاغل کاذب شهری و ایجاد محدودیت هایی در جوامع شهری برای اسکان افراد در حاشیه شهرها راهکارهایی است که باید برای پیشگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها مورد توجه قرار گیرند.
رستمی می‌گوید: متأسفانه اغلب کشاورزان پس از رسیدن به سن کهولت امنیت اقتصادی قابل قبولی ندارند و به همین دلیل فرزندان آن‌ها برای تامین آتیه به شهرها مهاجرت می‌کنند که البته این همه مشکل نیست چرا که اکثر مهاجران را جوانان جویای کار تشکیل می‌دهند، در نتیجه نوعی ناهماهنگی (به لحاظ ساختار سنی) بین جمعیت شاغل در مناطق شهری (قطب مشاغل صنعتی و خدماتی) و مناطق روستایی (قطب مشاغل کشاورزی) پدید می‌آید و موجب سالخورده‌تر شدن جمعیت کشاورزان و جوان‌تر شدن جمعیت شاغل در بخش صنعت وخدمات می‌شود. ضمن آنکه مهاجرت روستاییان به شهرها به حاشیه نشینی و معضلات اجتماعی مرتبط با دامن می‌زند.
به گفته این مسئول طی سال‌های اخیر دولت با ارائه تسهیلات چهار درصد به عشایر و تسهیلات ۶ درصد به روستاییان توانسته تا حدودی به ایجاد اشتغال کمک و از مهاجرت آن‌ها به شهرها پیشگیری کند، اما هنوز هم لازم است با ایجاد صنایع تبدیلی در مناطق روستایی از کشاورزان حمایت کرد تا چرخه اقتصادی روستاها تقویت شود و بخش تولید رونق یابد.
ایجاد سازمان متولی برای روستاهای کشور
عبدالله حاتمیان عضو کمیسیون کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی ضمن تایید افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها و حاشیه کلانشهرها می‌گوید: روستاها واحدهای تولیدی کشور محسوب می‌شوند و روستاییان گرداننده اصلی تولید هستند که اگر شرایط زندگی برای آن‌ها فراهم نباشد، گزینه مهاجرت به مناطق شهری را انتخاب می‌کنند که این مهاجرت در همه شهرها مرسوم است.
وی با اشاره به اینکه عوامل مختلفی از جمله خشکسالی، کمبود منابع آبی، کاهش درآمد روستاییان، بیکاری جوانان روستا و جاذبه‌های شهری در ایران موجب مهاجرت روستاییان به شهرها و حاشیه کلانشهرها شده است، می‌افزاید: نداشتن متولی روستایی نیز مهم‌ترین عامل مهاجرت روستاییان و خالی شدن مناطق روستایی از سکنه است.
حاتمیان ادامه می‌دهد: ایجاد سازمان متولی برای روستاها و روستاییان طرحی است که از سوی کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی مطرح شده و کارشناسان مختلف از دولت، دانشگاه و پژوهشگران درخصوص آن اظهار نظر کرده و به نتایج خوبی رسیده‌اند. بنابراین اگر روستا را به عنوان یک زیستگاه انسانی در نظر بگیریم، باید شرایطی فراهم شود که مانند محیط زیست متولی داشته باشد و از مسائل بودجه‌ای گرفته تا بهداشت و درمان، آسفالت جاده‌ها،آب و برق و... همه با نظارت عالیه پیگیری شود.
وی با بیان اینکه تاکنون روستاهای ما به دلیل نداشتن متولی نادیده گرفته شده‌اند، اظهار می‌دارد: افزایش حاشیه نشینی در کلانشهرها بزرگ‌ترین معضل مهاجرت روستاییان است در حالی که اگر شرایط ماندگاری در روستاها فراهم می‌شد، اکنون روستاها کانون تولید بودند نه کانون انتظار مهاجرت به شهرها.
حاتمیان تصریح می‌کند:در حال حاضر هنوز بر سر اینکه کدام وزارتخانه متولی سازمان اداره روستایی باشد به نتیجه نرسیده‌ایم، اما تلاش می‌شود با ایجاد سازمانی توانمند علاوه بر تحقق نیازهای روستاییان شرایط ماندگاری در روستا، تولید و افزایش فعالیت‌های اقتصادی نیز فراهم شود.
جاذبه‌های شهری و اشتغال
به رغم همه مشکلات غیرقابل انکار روستاییان، هنوز هم می‌توان به آینده روستاها امیدوار بود چراکه وضعیت همه روستاهای کشور بحرانی نیست و هستند روستاهایی که اهالی دست در دست هم داده و با همکاری یکدیگر تهدیدها را به فرصت تبدیل کرده‌اند تا جایی که حتی مهاجران روستا هم عزم وطن کرده و به روستا بازگشته‌اند.
عباس غلامیان رئیس شورای اسلامی یکی از این روستاهاست. او می‌گوید: در روستای باغ آسیای گناباد طی سال‌های اخیر نه تنها مهاجرت به شهر وجود نداشته بلکه اهالی که سال‌ها قبل به شهر مهاجرت کرده بودند نیز به روستا بازگشته‌اند.
وی با بیان اینکه مهم‌ترین عامل مهاجرت روستاییان به شهرها،اشتغال و جاذبه‌های شهری است، می‌افزاید: در این روستا بیش از ۶۰۰ خانوار (۲۱۰۰ نفر) ساکن هستند و شورای اسلامی روستا با همکاری اهالی با ایجاد امکاناتی مشابه امکانات شهری توانسته شرایط سکونت در روستا را قابل قبول و از مهاجرت به شهر پیشگیری کند.
مهاجرت معکوس
غلامیان ادامه می‌دهد: برخی از ساکنان فعلی روستا افرادی هستند که سال‌های قبل به تهران مهاجرت کرده بودند و اکنون به روستا بازگشته‌اند و به فعالیت‌های اقتصادی خود در همین روستا ادامه می‌دهند.
به گفته این مسئول، شورای اسلامی روستا طی یک دوره چهار ساله توانسته علاوه بر ایجاد و جدول گذاری هفت کیلومتر از معابر روستا و تعویض و اصلاح شبکه‌های آب، برق و گاز روستا نسبت به بازسازی و در صورت نیاز تخریب و ساخت مجدد خانه‌های روستایی اقدام کند که خوشبختانه تا کنون موفق بوده است.
وی همچنین می‌افزاید: با حمایت از کارگاه‌های کوچک نیز توانسته‌ایم تا حدودی شرایط اشتغال در روستا را فراهم کنیم تا از مهاجرت جوانانی که علاقه‌ای به کار کشاورزی ندارند نیز پیشگیری شود. به عنوان نمونه با ارائه وام‌های قرض الحسنه در زمینه خیاطی، صنایع دستی، گلخانه، صنعت چوب و نانوایی ورود پیدا کرده‌ایم و با ایجاد روز بازار کوشیده‌ایم زمینه فروش تولیدات را فراهم کنیم،ضمن آنکه تولیدات نان و البسه این روستا در سایر شهرها نیز بازار فروش دارند.
غلامیان معتقد است: روستا محل تولید و روستایی تولیدکننده است و این نه تنها یک امتیاز بلکه نعمت بزرگی است که خداوند به اهالی روستا داده و ما باید بکوشیم با استفاده از این نعمت بهترین شرایط را برای اهالی روستا فراهم کنیم تا علاوه بر حفظ قدمت و آبادی روستا، از مهاجرت اهالی به سایر شهرها پیشگیری شود چراکه مهاجرت برای اغلب روستاییان نتیجه‌ای جز حاشیه نشینی، آسیب‌ها و معضلات پیرامون آن و فعالیت در مشاغل کاذب در بر نداشته است.
کلام آخر
به هرحال امروزه ایران از جمله کشورهایی است که با سیر روز افزون مهاجرت روستانشینان به شهرها روبه روست و با مشکلات و پیامدهای ناشی از این مهاجرت، دست و پنجه نرم می‌کند و اکنون جمعیت روستایی ما ۲۰ میلیون و ۷۳۰ هزار نفر است که ۳۹ هزار روستای بالای ۲۰ خانوار و ۶۳ هزار آبادی دارای سکنه در سراسر کشور زندگی می‌کنند که اگر تمهیداتی برای پیشگیری از مهاجرت آنان اندیشیده نشود، هر روز خبر خالی شدن آبادی‌های بیشتری از گوشه و کنار کشور را خواهیم شنید.
نظر شما