گروه اقتصادی قدس‌آنلاین/ محسن هوشمند: وقف یکی از سنت‌های بشری است که به گواه تاریخ پیش از اسلام نیز وجود داشت و پس از طلوع اسلام به شکلی گسترده و هدفمند رایج شد و به عنوان یکی از اجزای مهم ساختار اقتصاد اسلامی، نهادسازی برای رفع نیازهای جامعه در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را به منصه ظهور رساند. امروزه شاهدیم که در جوامع غیر اسلامی نیز این الگوی اقتصادی در زمینه فعالیت‌های عام المنفعه در حوزه‌های بهداشتی و درمانی، آموزشی، خیریه، فرهنگی و... نیز استفاده می‌شود و برخی از نهادهای دانشگاهی، علمی و فناورانه در اروپا و آمریکا با الگوی وقف شکل گرفته و به ارائه خدمات عمومی مشغولند.
در کشور ما اما با وجود زمینه‌های ارزشمند توسعه موقوفات همچون بنیادهای اعتقادی و وجود روحیه خیرخواهی و نیکوکاری در بین اقشار مختلف مردم و فعالیت سازمانهای برخاسته از بستر وقف، طی سالیان اخیر شاهد کم توجهی به این مقوله مهم بودهایم و به ضرس قاطع می‌توان گفت از ظرفیتهای ارزشمند وقف در زمینه‌های مختلف بهره نجسته‌ایم.
نگاهی به شرایط موجود اما نشان می‌دهد که نگاه دوباره به مقوله وقف با رعایت مؤلفه‌هایی می‌تواند نقش بسزایی در رفع مشکلات اجتماعی، تأمین نیازهای عمومی و حتی توسعه و پیشرفت کشور ایفا کند. در ادامه ضمن اشاره مختصر به چند انگاره مؤید این ادعا، مؤلفه‌هایی را که باید در این مسیر مورد توجه قرار گیرد، مرور می‌کنیم.
۱- نهادسازی پایدار مبتنی بر وقف:
وقف را به «حبس عین مال و بهره‌مندی از عواید آن در مسیر نیت واقف» تعریف کرده‌اند و یکی از ویژگی‌های مهم وقف که از دل همین تعریف به دست می‌آید، قدرت نهادسازی است. وقف از آنجا که نوعی سرمایه‌گذاری به حساب می‌آید و منافع عمومی را تأمین می‌کند، قدرت بالایی در زمینه ایجاد نهادهای ساختاری و فکری و فرهنگی دارد و شاهدیم که طی سالیان متمادی نهادهایی که برپایه وقف بنا شده‌اند، ماندگاری و بازدهی قابل توجهی داشته‌اند.
۲- نقش وقف در تحقق اهداف اقتصاد اسلامی:
قرض الحسنه و... می‌تواند به جامعه اسلامی در مسیر نیل به سوی کمال و همچنین توسعه عدالت و رشد اقتصادی کمک کند و از این طریق استقلال اقتصادی و سیاسی امت اسلامی را محقق سازد. البته بدیهی است که وقف به تنهایی نمی‌تواند همه ابعاد و زوایای اقتصاد یک ملت را دربرگیرد، بلکه به عنوان یک سرمایه عظیم مادی و معنوی می‌تواند در این فرایند نقش آفرینی جدی داشته باشد.
۳- وقف و رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی روز جامعه:
در شرایط امروز کشور ما با مشکلاتی بویژه در حوزه‌های اقتصادی مواجه است که منابع دولتی به دلایل مختلف به تنهایی قادر به رفع آن‌ها نیستند. در این شرایط بهره‌مندی از ظرفیت ارزشمند وقف می‌تواند بستر گسترده جدیدی را پیش روی کشور قرار دهد و با طراحی و اجرای مناسب به رفع بسیاری از مسائل همچون اشتغال، بهداشت و درمان، آموزش و... کمک کند و عدالت مورد نظر در زمینه بهره‌مندی اقشار مختلف از سرانه‌های خدماتی را محقق سازد. وقف حتی در صورت طراحی مناسب به عنوان بستری اجتماعی می‌تواند در قالب الگوی اقتصاد مقاومتی به یکی از ابزارهای مقابله با تحریم بدل شود.
۴- بروز عرصه‌های جدید نیازمند وقف:
یکی از دلایل مهمی که ما را مجاب می‌کند به مقوله وقف بازنگاهی جدی داشته باشیم، بروز عرصه‌های جدید نیازمند وقف است. در گذشته نهادهای بسیاری در حوزه‌های مذهبی و فرهنگی، بهداشتی و درمانی، آموزشی و... بر پایه وقف بنیان گذاری شده و خدمت رسانی کرده است. اما در حوزه‌هایی مانند اشتغال، رفع محرومیت‌های اجتماعی، تأمین مسکن، توسعه بسترهای فناورانه، ایجاد مراکز علمی و پژوهشی، رفع مشکلات و موانع پیش روی خانواده‌ها و... نیز وقف می‌تواند یک الگوی موفق باشد و به کارگیری شود.
اما تحقق مقوله توسعه و رشد وقف در شرایط کنونی نیازمند رعایت مؤلفه‌هایی است که به طور خلاصه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
۱- ورود نهادهای برخاسته از وقف:
نهادهایی مانند آستان قدس رضوی که برپایه موقوفات بنا نهاده شده‌اند، در شرایط کنونی نیز باید ورود دوباره و جدی به این عرصه داشته باشند و به عنوان مجموعه‌هایی که نخست تجارب ارزنده در زمینه صیانت و مدیریت موقوفات دارند و دوم دستاوردهای ارزشمندی در زمینه‌های مختلف با ابتنای بر موقوفات به دست آورده‌اند، می‌توانند پیشتازان توسعه وقف باشند. مردم نیز با توجه به باورهای اعتقادی و همچنین عملکرد روشن و موفق اینگونه نهادها در زمینه احیای موقوفات و عمل به نیات واقفان در سده‌های متوالی اعتماد بیشتری به آن‌ها دارند و راحت‌تر با آن‌ها همراه می‌شوند. قطعاً ورود این نهادها به مقوله ایجاد موقوفات جدید باید با در نظر گرفتن زمینه‌های فرهنگی و تبلیغی مورد نیاز و همچنین طراحی عرصه‌های نوین مورد نیاز وقف باشد که در این مقال فرصت شرح و بسط آن نیست.
۲- فرهنگ سازی با توجه ویژه به تغییر نگرش:
بدون شک توسعه موقوفات در شرایط کنونی نیازمند فعالیت‌های تبلیغی و رسانه‌ای متمرکز بر مقوله فرهنگ‌سازی است، به گونه‌ای که همه اقشار جامعه با شرایط و برکات وقف در بعد فردی و اجتماعی آشنا شوند. نکته قابل تأمل در این زمینه آن است که با وجود تاریخچه غنی وقف و وجود خدمات گوناگون برخاسته از وقف در جامعه ما، همچنان بسیاری از مردم حتی شناخت حداقلی نسبت به این موضوع ندارند. در این بین اما یک مسئله مهم نیز باید مورد توجه قرار بگیرد و آن تغییر نگرش نسبت به وقف است. در حال حاضر آن بخشی از جامعه که با این موضوع آشنایی دارند، وقف را منحصر در افراد خاص با سرمایه‌های کلان می‌دانند و حوزه‌های عمل وقف را نیز محدود به مواردی که تا کنون بروز و ظهور بیشتر داشته، تلقی میکنند. در فرایند فرهنگ سازی اما به صورتی باید عمل شود که ضمن تبیین شرایط همه افراد برای واقف شدن، عرصه‌های گوناگون وقف و الگوهای مختلف آن نیز ارائه شود.
۳- طراحی الگوهای جدید وقف و توسعه موقوفات مشارکتی:
همه میدانیم که امروز به دلایل مختلف شرایط اقتصادی جامعه به گونه‌ای است که سرمایه‌های خرد در اختیار افراد مختلف قرار گرفته و بر خلاف گذشته طبقهای از افراد با املاک و مستغلات گسترده مشاهده نمی‌شوند. در این شرایط به منظور تحقق گسترش وقف باید طراحی الگوهای جدید موقوفاتی دنبال شود که برپایه وقف مشارکتی و همکاری جمعی افراد عمل می‌کند و عرصه‌های نوین را نیز مورد نظر قرار می‌دهد. در این صورت می‌توان انتظار داشت که بستر لازم برای ورود اقشار مختلف جامعه به عرصه وقف فراهم شود، کما اینکه شاهدیم الگوهای مشارکت جمعی در مسائل خیریه همچنان مورد توجه مردم هست و بسیاری از مواقع کارساز و موفق عمل می‌کند.
۴- توسعه حمایت‌های قانونی:
در کنار همه اینها قانون‌گذاران و مجریان و ناظران قانون هم باید توجه جدی به مسئله وقف داشته باشند و با تصویب قوانین موضوعه مورد نیاز و رعایت دقیق آن‌ها، ضمن تضمین تأمین منافع موقوفات و عمل به نیات واقفان، بسترهای لازم برای شفاف سازی عملکرد نهادهای موقوفاتی را نیز فراهم آورند تا همه مردم ضمن مشاهده عینی برکات و ثمرات وقف، با اطمینان کامل در این عرصه گام بردارند.
انتهای پیام/
نظر شما