به گزارش گروه فرهنگی قدس‌آنلاین، دورهمی این هفته نشست «شمس» به نقد و بررسی کتاب «فرشته نگهبان» نوشته ایرج فاضل بخششی اختصاص داشت. در این نشست که با حضور نویسنده برگزار شد، دکتر محمدرضا فارسیان و دکتر محمدجواد مهدوی در خصوص ژانر علمی تخیلی و شروع این نوع ادبی در ایران صحبت کردند و علی براتی گجوان به بررسی اثر پرداخت.

«اولین بارقه تخیل در ادبیات به زمان افلاطون و اثر «جمهوریت» این فیلسوف برمی گردد و عبارت «اگر درختی را قطع می‌کنید باید درختی به جای آن بنشانید، اگر دارویی کشف می‌کنید با آن چه می‌کنید؟ اگر این دارو به شما امکان زندگی دراز مدت دهد شما با سالخوردگان‌تان چه می‌کنید و اگر این دارو به شما امکان دهد ۵۰۰ سال بخوابید بعد بیدار شدن چه می‌کنید؟» را می‌توان به عنوان اولین نمونه‌های ژانر علمی تخیلی عنوان کرد». این مقدمه‌ای بود که دکتر محمدرضا فارسیان درباره تاریخچه پیدایش ژانر علمی‌تخیلی مطرح کرد. 
به گفته فارسیان ژانر علمی تخیلی به طور رسمی در قرن ۱۹ در اروپا آغاز شد. قرنی که انقلاب صنعتی اروپا، ابداعات و اکتشافات در آن رخ داد و انسان‌ها به پیشرفت نگاه جدیدی داشتند. در ادامه گزارش این نشست را می‌خوانید.

■ ژول ورن سرآغاز ژانر علمی تخیلی

محمدرضا فارسیان، مدرس دانشگاه معتقد است که اگر ژول ورن را یکی از سرآغازان ژانر علمی تخیلی بدانیم، باید قبول کنیم ناشر او به نام «هدسل» و حمایت‌های او از این نویسنده باعث شکوفایی ژول ورن و این ژانر شد. او ژول ورن را تشویق به نوشتن در ژانر علمی تخیلی کرد. ژول ورن اولین داستانش را با عنوان «پنج هفته در بالن» در سال ۱۸۶۵ نوشت. او این اثر را به هدسل نشان داد. هدسل که ناشر بود این کتاب را نگاه کرد و همانجا با ژول ورن قراردادی نوشت و دو شرط را در این قرارداد منعقد کرد. اول اینکه از این نویسنده خواست حتماً داستان‌های نوشته شده آموزشی باشند و نکته آموزشی در درون خودشان داشته باشند و شرط دوم این بوده که سرگرم کننده باشد و تفریح و لذت را به خواننده منتقل کند، ژول ورن هر دو شرط را پذیرفت. این قرارداد نقطه اتکای مناسبی برای آغاز و رشد ژانر علمی تخیلی شد. قرارداد بر این مبنا بود که ژول ورن در هر سال در ازای حقوق ماهانه‌ای که دریافت می‌کند یک جلد رمان بنویسد. به همین علت هم شاید بتوانیم، این ژانر را ژانر ژول ورن بنامیم. اما پس از فوت ژول ورن چندین نویسنده هم آثاری با مضامین علمی تخیلی نوشتند که مشهورترین آن‌ها ادگارآلن‌پو است. او در این ژانر یک رمان بیشتر ندارد اما همان رمانش تأثیر زیادی در این نوع ادبیات داشت. 

■ ویژگی‌های داستان‌های علمی تخیلی

دکتر فارسیان در ادامه این نشست به ویژگی‌های داستان‌های علمی تخیلی پرداخت. او گفت: داستان‌های علمی تخیلی به روابط انسان‌ها و محیط پیرامون آن‌ها می‌پردازند. محیطی که حاصل اختراعات و اکتشافات همان عصر است که معمولاً یا به واقعیت نزدیک است و یا فاصله دارد. این ژانر در عصر فعلی مفید است چون به درک بهتر خواننده از فضا و محیط کمک می‌کند و خواننده‌ای که به آثار علمی تخیلی علاقه مند است به «تکنو فرهنگ» می‌رسد. این مخاطب، خودش را سریع‌تر از بقیه با علم و تکنیک روز همراه می‌کند.

به گفته فارسیان متن علمی تخیلی جذاب، متنی است که می‌تواند ارتباطش را با خواننده حفظ کند، یعنی خواننده باید درون متن، خودش را پیدا کند و از طریق «دیگری» به خودشناسی برسد. در این نوع ادبی «دیگری» حضور جدی دارد. دیگری که ناشناخته است و خواننده در مقابل دیگری خودش را پیدا می‌کند. این «دیگری» هر کسی می‌تواند باشد از ماشین گرفته تا آدم و یا آدمی که در فضا و از کره دیگری آمده است. 

■ تاریخچه پیدایش ژانر علمی تخیلی در ایران

در ادامه نشست دکتر جواد مهدوی به تاریخچه پیدایش ژانر علمی تخیلی در ایران پرداخت.

این مدرس دانشگاه گفت: در ایران هم نام‌های گوناگونی بر این ژانر گذاشته‌اند، داستان تخیلی، داستان فضایی، افسانه علمی و علمی تخیلی.

وی کتاب «رستم در قرن بیست و دوم» اثر عبدالحسین صنعتی‌زاده را اولین داستان علمی تخیلی عنوان کرد که در ایران منتشر شده است. به گفته مهدوی موضوع کتاب درباره دانشمند آمریکایی است که به سیستان سفر می‌کند و گرد و غبار باقیمانده رستم را جمع‌آوری و او را زنده می‌کند.

وی گفت: صادق هدایت هم جزو نویسنده هایی است که در حوزه ژانر علمی تخیلی ایران از او نام برده می‌شود.  دکتر مهدوی ترجمه‌های ذبیح الله منصوری را با همه انتقاداتی که به آن وارد است، در رشد ژانر علمی تخیلی بسیار مؤثر می‌داند، چون این مترجم جزو اولین مترجمانی است که آثار ژول ورن را به فارسی ترجمه کرد.

وی نشریه تأثیرگذار مجله کیهان بچه‌ها، ساخت و پخش چندین مجموعه تلویزیونی در دهه ۴۰، انتشار مجموعه تن تن و پایه‌گذاری مؤسسه تأثیرگذار کانون پرورش فکری را از عوامل رشد ژانر علمی تخیلی در دهه ۴۰ عنوان کرد.

به گفته این مدرس دانشگاه، رشد این ژانر در سال‌های انقلاب با توقف مواجه شد اما پس از انقلاب و اوایل دهه ۶۰ دو نشر پاسارگاد و شقایق کتاب‌هایی با موضوعات علمی تخیلی ترجمه و منتشر کردند. این ترجمه‌ها  ضعیف هستند اما انتخاب ترجمه‌ها مهم‌اند. دکتر مهدوی شروع کار ناشرانی مثل افق، نقطه، سروش، قدیانی و ترجمه‌های این ناشران در دهه ۷۰ را در رشد ژانر علمی تخیلی تأثیرگذار عنوان کرد و گفت: این دهه با وجود مترجمانی مثل حسین ابراهیمی الوند دهه رو به رشدی برای ژانر علمی تخیلی بود.

وی گفت: از سال ۷۶ به بعد آثار تألیفی در این ژانر به بازار کتاب آمد و محمد قصاع نخستین رمان علمی تخیلی را به نام «جهش خاطرات روز بعد» در ایران نوشت. در همین دهه می‌توان از نویسنده هایی مثل رسول حسنی و ایرج فاضل بخششی هم نام برد. 

■ فاضل بخششی حادثه نویس خوبی است

در ادامه این نشست علی براتی گجوان، دبیر علمی نشست شمس، به جایگاه آمد و در خصوص کتاب «فرشته نگهبان» نوشته ایرج فاضل بخششی صحبت کرد.

او گفت: من نه در مقام نویسنده و نه در مقام منتقد به اثر ادبی نگاه فرمی ندارم. من ابتدا داستان را برای لذت بردن می‌خوانم اما دفعه بعد با نگاه نقادانه مطالعه می‌کنم. وی افزود: بر این باورم هیچ اثری را نمی‌توان با اثر دیگری مقایسه کرد، چون جغرافیای ذهنی هر نویسنده خاص خودش است، حتی ممکن است آن موضوع در چند کتاب همگن باشند اما نویسنده‌ها متفاوت هستند و همین تفاوت‌ها حیطه داستان و ادبیات را زیبا می‌کند. 

نویسنده کتاب «پسر من قاتل است؟» گفت: داستان این کتاب غیر از بخش کوتاه اول، بر محوریت حادثه می‌چرخد. اما در این اثر مکان و جغرافیا برای مخاطب مشخص نیست و مخاطب نمی‌داند آیا مکان داستان ایران است یا جای دیگری است؟

شخصیت‌های داستان قهوه می‌خورند و نشانی از اینکه شخصیت‌ها ایرانی هستند و یا نیستند به مخاطب داده نمی‌شود.

این منتقد با بیان اینکه فاضل بخششی به عنوان نویسنده این کتاب، حادثه‌نویس خوبی است، می‌گوید: نویسنده تا آنجا که می‌خواهد در داستانش حادثه‌ای ایجاد کند، کشش‌های لازم در متن ایجاد شده است اما وقتی وارد فضای سوررئال می‌شود اثر شکل دیگری پیدا می‌کند، «کوروش» فقط نمایه ظاهری می‌شود که مخاطب نمی‌تواند به آن نزدیک شود و با آن ارتباط برقرار کند.

در حالی‌که ما در سینمای علمی تخیلی با صحنه‌هایی مواجهیم که مطمئنیم در دنیای واقع وجود ندارد اما چیدمان و منطق روایی فیلمنامه به گونه‌ای است که همه آن‌ها برای مخاطب باورپذیر و طبیعی است، مثلاً مخاطب در فیلم «گودزیلا» به صحنه‌های فیلم و غیر واقعی بودنشان نمی‌خندد بلکه می‌ترسد. به گفته براتی گجوان هر آنچه قرار است در داستان اتفاق بیفتد، به منطق روایی خودش نیازمند است. در یک داستان علمی تخیلی اگر قرار است ۱۰۰ سال آینده به تصویر کشیده شود، منطق روایی نویسنده درون داستان باید به گونه‌ای باشد که این اتفاق اکنون هم می‌تواند رخ دهد. 

■ جهان وطنی را در اثرم به نمایش گذاشتم 

دورهمی شمس با صحبت‌های ایرج فاضل بخششی پایان یافت. این نویسنده گفت: من این کتاب را در پاسخ به فیلم توهین آمیز «۳۰۰» نوشتم؛ از آنجا که این فیلم توهینی آشکار به فرهنگ و تمدن ایران بود، احساس کردم من باید کاری کنم و این شد که «فرشته نگهبان» را نوشتم. وی در پاسخ به صحبت‌های منتقدان هم گفت: من دنیای جهان وطنی را در اثرم به نمایش گذاشتم و نمی‌خواستم در مورد ایران صحبت کنم؛ برای همین اثری از ایران در این کتاب دیده نمی‌شود. کارگاه این کتاب بشدت ناآگاه است چون امروزه بیش از ۷۰ درصد جوانان و نوجوانان کشور ما نمی‌دانند منشور کوروش چیست و نقش این منشورچیست. این ناآگاهی نمادین است.

فاضل بخششی در پایان گفت: به باور من دیگر زمان توصیف برای مخاطب گذشته است. در خوانش یک کتاب باید خواننده هم به اندازه نویسنده زحمت بکشد و مسائلی از کتاب را درک کند. نویسنده ۵۰ درصد را بیان می‌کند و اگر خواننده نتواند بار ۵۰ درصد دیگر را به دوش بکشد کتاب را نفهمیده و ایرادی هم به او وارد نیست. 

انتهای پیام/