زهره کهندل/

فیلم سینمایی «زندانی‌ها» داستان دانشجویی است که قصد دارد برای پایان نامه‌اش روی زندانی‌هایِ زندانِ قصر تحقیق کند. ده‌ نمکی در آخرین ساخته‌اش تلاش کرده تا تأثیر معنویات بر زندانی‌ها را به تصویر بکشد و همچون دیگر آثار قبلی‌اش از زبان کمدی برای این بیان بهره برده است.

این فیلم بر خلاف آثار قبلی این کارگردان، کمتر رنگ و بوی سیاسی دارد و بیشتر به نقص‌ها و آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی معطوف است اما همچون دیگر آثار این فیلمساز، تلاش دارد تا ارزش‌های فراموش شده و دغدغه‌های انسانی را به تصویر بکشد. فیلمنامه این اثر توسط ده‌ نمکی و تعدادی از فیلمنامه نویسان جوان نگاشته شده است و کارگردانی و تهیه کنندگی آن به عهده خود اوست. بهنام تشکر، هومن برق نورد، هدایت هاشمی، برزو ارجمند، بهاره افشاری، بهنوش بختیاری، اصغر نقی‌زاده، رسول نجفیان، امیر نوری از جمله بازیگران این فیلم هستند، بازیگرانی که چهره‌هایی کلیشه‌ای در عرصه طنز دارند. فیلم ده نمکی، جزو فیلم‌های اکران نوروزی بود و توانست بهترین فرصت اکران را بگیرد اما در میان فیلم‌های طنز روی پرده، تاکنون فروش خوبی در گیشه نداشته است. جبار آذین، منتقد سینما درباره فیلم «زندانی‌ها» به خبرنگار ما می‌گوید: مسعود ده نمکی به لحاظ فرهنگی و هنری در فضای خاصی زندگی می‌کند. او باورهای خوبی درباره ارزش‌ها و آرمان‌های جامعه دارد و سعی کرده در همه فیلم‌هایش به این ارزش‌ها توجه کند. فیلم زندانی‌ها هم از این فضای ارزشی دور نیست اما مشکل آثار ده نمکی این است که همچنان از فرمول‌های فیلم فارسی استفاده می‌کند چه در اخراجی‌های 1، 2 و 3 و چه در زندانی‌ها که برای این فیلم هم خواب سری سازی دیده است.

به باور او، ده نمکی به فرمول‌های فیلم فارسی چسبیده و در این قالب، آدم‌ها و موضوعاتش عمدتاً سطحی هستند، البته برخی از موضوعات فیلم زندانی‌ها در قالب مسائل سیاسی و اجتماعی، برخی از کاستی‌های جامعه را نقد می‌کند اما همه این‌ها به شکلی سطحی به تصویر کشیده می‌شود.

این منتقد سینما ادامه می‌دهد: در آثار ده نمکی نگاه تحلیلگرانه، عمیق و جهت دار به سوی حرکت‌های امیدوارانه نمی‌بینید. در فیلم‌های او، شخصیت‌های خوب و بد یا حتی خاکستری وجود دارند که ممکن است تماشاچی را در جایی از فیلم بخنداند یا جایی موجب عقده گشایی‌اش شود بویژه زمانی که مسئولان ناشایست را مورد طنز و طعنه قرار می‌دهند اما این شخصیت‌ها نگاهی عمیق و جدی نسبت به مسائل ندارند.

* رهایی از فرمول‌های فیلم فارسی

به گفته آذین، اگر ده نمکی بخواهد به کار سینمایی‌اش ادامه دهد نیاز دارد که از فرمول‌های فیلم فارسی رها شود و نگاهی تحلیلگرانه و آسیب شناسانه به مسائل سیاسی و اجتماعی داشته باشد. اگرچه چنین فیلم‌هایی ممکن است در گیشه به توفیق نسبی دست یابند اما از منظر مضمون، محتوا و نگاه مردمی، فیلم‌های ماندگار در تاریخ سینمای ایران نخواهند شد.

وی معتقد است: ده نمکی جنس سلیقه مخاطب را خوب شناخته و می‌داند که فرمول‌های فیلم فارسی در فروش فیلمش اثرگذار است. شاید یکی از ویژگی‌های خوب ده نمکی این باشد که دیدگاه و سلیقه مخاطب را می‌شناسد اما برای ارتقای این دیدگاه مخاطب تلاش نمی‌کند بلکه در فیلمش حرف‌هایی را می‌زند که مخاطب در لحظه تماشای فیلم دچار خوشی یا ناخوشی می‌شود و راهکاری را ارائه نمی‌کند. این جزو ضعف آثار ده نمکی است.

فیلم او در گیشه، فروش خوبی نداشته است. گویا سبک نخ نمای او در فیلمسازی‌اش، منقرض شده است. تماشاگر جنس حرف‌هایی که ده نمکی در زندانی‌ها می‌زند را در آثار قبلی او دیده است، شاید موقعیت‌ها یا داستان فیلم تغییر بکند وقتی تماشاگر این مضمون و حرف‌ها را در آثار قبلی این فیلمساز دیده است، دیگر رغبتی به تماشای آن نشان می‌دهد اما اگر ده نمکی با نگاهی تحلیلگرانه، دقیق‌تر، سینمایی و هنرمندانه‌تر کار کند و سلیقه تماشاگر را در حال تکامل بداند و با توجه به این معیارها به کار فیلمسازی‌اش ادامه بدهد، می‌تواند نام خودش را در میان سینماگران شاخص سینمای ایران جای بدهد و هم اینکه آثار او در یاد تماشاگران خواهد ماند.

* یک روایت مذهبی و اخلاقی

آرش فهیم، منتقد سینما نیز درباره این فیلم می‌گوید: فیلم «زندانی ها» اثر جدید مسعود ده نمکی، فیلمساز ژورنالیستی است که همواره به خاطر خط شکنی و گفتن حرف‌های تازه در دو عرصه مطبوعات و سینما، جریان‌ساز و مورد توجه بوده است. هم فیلم‌های مستند این کارگردان، از جمله «فقر و فحشا» و «کدام استقلال، کدام پرسپولیس» و نیز سه گانه «اخراجی‌ها» به خاطر طرح موضوعات و دیدگاه‌های جسارت‌آمیز، مشهور شدند. «زندانی ها» نیز به لحاظ محتوایی، دارای بدعت‌ها، رویکردی تازه و متفاوت است. چرا که این فیلم را می‌توان نخستین کمدی آخرالزمانی سینمای ایران دانست. یعنی نخستین فیلمی است که با زبان طنز به مهدویت و انتظار ظهور امام زمان(عج) پرداخته است.

وی ادامه می‌دهد: زندانی‌ها در این فیلم، استعاره‌ای از انسان‌های بلازده و در بند پستی‌ها و رذایل است که با همراهی و رهبری یک فرد آگاه و صاحب دل، در مسیر رستگاری و جست‌وجوی گنج حقیقت قرار می‌گیرند. این روایت مذهبی و اخلاقی بدون اینکه دچار شعار زدگی و طرح مستقیم موضوع قرار گیرد، در این فیلم ترسیم شده است.

به گفته این منتقد سینما، فیلم «زندانی‌ها» همچنین در زیر ژانر رفاقتی نیز قرار دارد؛ یعنی درام فیلم، از طریق کنار هم قرار گرفتن دو یا چند فرد نامتجانس ایجاد می‌شود. در این فیلم نیز دو زندانی خلافکار، با یک دانشجوی دکترای الاهیات همراه می‌شوند. تضاد بین شخصیت اصلی فیلم و دو زندانی، فضای طنز فیلم را به وجود آورده است.

* متکی بر طنز کلامی

به باور فهیم، فیلم «زندانی‌ها» یک کمدی سرحال است و از ابتدا تا انتها نیز مخاطب را در سالن سینما می‌خنداند. البته این فیلم نیز همچون آثار اخیر ده نمکی، بیشتر متکی بر طنز کلامی است و موقعیت کمدی در آن کمتر پیش می‌آید. کارگردان تلاش کرده تا فضای فیلم خود را اخلاقی و پاکیزه نگاه دارد؛ او در ایجاد طنز سالم موفق است، در بسیاری از موارد، بدون دست انداختن به متلک‌های زشتی که این روزها در فیلم‌های کمدی ما باب شده، به توفیق می‌رسد. هر چند در دو، سه مورد، شوخی‌هایی دوپهلو و دارای بار معنایی منفی نیز در فیلم مطرح شده است که ‌ای کاش همان اندک هم پیش نمی‌آمد. وقتی یک فیلمساز توان آن را دارد تا برخلاف بسیاری از همکارانش، تماشاگر را با شوخی‌های بجا و تمیز به قهقهه بیندازد، چه ضرورتی دارد تا از متلک‌های منفی –ولو بسیار اندک- هم استفاده کند؟

وی با بیان اینکه بر خلاف فیلم‌های قبلی ده نمکی، رویکرد ژورنالیستی و سیاسی در «زندانی‌ها» کمرنگ‌تر است، خاطرنشان می‌کند: عکس آثاری که تا به حال از این فیلمساز دیده بودیم که به نقد صریح و شجاعانه کژتابی‌های اقتصادی و اجتماعی دست می‌زد، در «زندانی‌ها» شاهد محتوایی محافظه کارانه هستیم و تأکید بر اصلاح فردی بر مبارزه سیاسی و اجتماعی غلبه یافته است. اگر در این فیلم هم مثل آثار قبلی این کارگردان، به نقش بی‌عدالتی و کجروی‌های اقتصادی و اجتماعی در وقوع جرم پرداخته می‌شد، «زندانی‌ها» نیز اعتلای بیشتری می‌یافت.

این منتقد درباره نقش‌آفرینی بازیگران این فیلم هم می‌گوید: بهنام تشکر و هدایت هاشمی، تقریباً مشابه نقش‌های قبلی خود ظاهر شده‌اند. هاشمی در «زندانی‌ها» به همان تیپ سیاستمدار ساده دل و متواضع که در دو سریال نقش ایفا کرده بود شباهت دارد. اما هومن برق نورد، فعال و تأثیرگذار و تا حدودی متفاوت به نظر می‌رسید و بخش زیادی از تکه کلام‌ها و موقعیت‌های کمدی در فیلم، توسط وی به وجود آمده بود.