ناهید لاله‌زاری

در سوره مبارکه فرقان، خداوند به طرح چند شبهه در مورد قرآن کریم پرداخته و به آن‌ها پاسخ می‌دهد؛ شبهه نخست این است که خداوند قرآن را نازل نکرده و پیامبر آن را به کمک اهل کتاب ساخته و پرداخته است: «وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا إِفْکٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا» (فرقان:٤)؛ و«َقَالُوا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ اکْتَتَبَهَا فَهِیَ تُمْلَی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَأَصِیلا» (فرقان:٥)؛ کفرپیشگانِ (عرب) گفتند این قرآن جز سخنی دروغین که او آن را بافته و کلام خدا می‏نامد چیزی نیست و گروهی از اهل‏ کتاب او را در ساختن آن کمک کرده‏اند. راستی آنان با این سخن ستم کردند و دروغ گفتند؛ و گفتند این قرآن همان خرافه‏هایی است که مردمان نخستین نگاشته‏اند و او به کمک یارانش آن‌ها را نوشته و هر صبح و عصر بر او خوانده می‏شود تا آن را فراگیرد و بر مردم بخواند. خداوند در جواب می‌فرماید اتفاقاً قرآن از طریق خدایی که به همه اسرار واقف است نازل شده است: «قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ إِنَّهُ کَانَ غَفُورًا رَحِیمًا» (فرقان:٦)؛ بگو آن را کسی نازل کرده است که رازِ نهان‌ها را در آسمان‌ها و زمین می‏داند.

شبهه دومی که مطرح می‌کنند این است که چرا پیامبر مانند مردم عادی غذا می‌خورد و راه می‌رود: «وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعَامَ وَیَمْشِی فِی الأسْوَاقِ لَوْلا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیرًا» (فرقان:٧)؛ «أَوْ یُلْقَی إِلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ یَأْکُلُ مِنْهَا وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلا رَجُلا مَسْحُورًا» (فرقان:٨)؛ و گفتند باید از جانب خدا فرشته‏ای به رسالت مبعوث شود، زیرا بشر نمی‏تواند با غیب سر و کار داشته باشد؛ این چه پیامبری است که غذا می‏خورد و برای کسب معاش در بازارها در حرکت است؟ چرا دست‏کم فرشته‏ای به سوی او فرستاده نشده است تا با او به هشدار مردم بپردازد؟ حال که فرشته‏ای با او نیامده است، چرا دست‏کم گنجی از آسمان به سوی او افکنده نمی‏شود تا نیازمند کسب معاش در کوچه و بازار نباشد یا بوستانی ندارد که از محصول آن بخورد و روزی خود را آماده داشته باشد؟ خداوند در پاسخ این شبهه می‌فرماید اگر خدا بخواهد بهترین چیزها را به پیامبرش اعطا می‌کند: «انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الأمْثَالَ فَضَلُّوا فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلا» (فرقان:٩)؛ «تَبَارَکَ الَّذِی إِنْ شَاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْرًا مِنْ ذَلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ وَیَجْعَلْ لَکَ قُصُورًا» (فرقان:١٠)؛ بنگر که چگونه برای تو وصف‏ها آوردند و در نتیجه به بیراهه‏ای افتادند که نمی‏توانند به راه حق بازگردند. پر خیر و برکت است آن خدایی که اگر بخواهد، بهتر از آنچه کافران پیشنهاد کردند برای تو پدید می‏آورد؛ بوستان‏هایی با درختانی انبوه که نهرها از زیر آن‌ها روان باشد و اگر بخواهد کاخ‏هایی برای تو قرار می‏دهد که توصیف‌گران را درمانده کند.

خداوند در آیه بعد ریشه اصلی این شبهات را انکار قیامت می‌داند: «بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِیرًا» (فرقان:١١)؛ غذا خوردن و راه رفتن تو در بازارها و نبودن فرشته‏ای با تو و نداشتن گنج و بوستان سبب اصلی انکار رسالت تو نیست، بلکه سبب اصلی این است که آنان قیامت را دروغ شمردند و ما برای کسانی که قیامت را دروغ شمرند آتشی فروزان آماده کرده‏ایم. در پاسخ دیگری می‌فرماید که همه پیامبران مانند مردم عادی زندگی می‌کردند: «وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَیَمْشُونَ فِی الأسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَکَانَ رَبُّکَ بَصِیرًا» (فرقان:٢٠).

شبهه دیگری که از سوی کافران مطرح می‌شود این است که چرا فرشتگان بر ما نازل نمی‌شوند؟ خداوند در آیات 21 تا 24 به این شبهه پاسخ می‌دهد و ریشه طرح آن را تکبر و طغیان کافران می‌داند و می‌فرماید که فرشتگان برای چشاندن عذاب الهی حتماً به سوی آن‌ها نازل خواهند شد!

و اما شبهه چهارم این است که می‌گویند چرا قرآن یکباره نازل نشده است؟ «وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلا» (فرقان:٣٢)؛ خداوند در جواب می‌فرماید که قرآن کم‌کم نازل شد تا دل پیامبر با آن ثبات یابد و همچنین برای پاسخگویی تدریجی به شبهه‌ها و انحراف‌ها در دین: «وَ لاَ یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً» (فرقان:33)؛ و برای تو مَثَلی نیاوردند ، مگر آنکه [ما] حق را با نیکوترین بیان برای تو آوردیم.