آیا سینما تصویری درست از دختر ایرانی، دغدغه‌ها و مسائلشان نمایش داده است یا اینکه در مورد دخترانی که مستقل از خانواده زندگی می‌کنند، نگاهی ناامیدکننده و غرق در مشکلات داشته است؟ آیا سینمای ایران توانسته تصویری از یک دختر قوی و مستقل را نشان دهد یا تصویر دختر مجردی را نشان دهد که شخصیتی ضد مرد نداشته باشد؟ سینما توانسته تصویری معقول‌تر از یک دختر خودساخته را بدون شعارزدگی نشان دهد؟ در دهه اخیر، مسئله افزایش سن دختران و تجرد آن‌ها سوژه غالب فیلمسازانی بوده است که درباره دختران فیلم ساخته‌اند، مثلاً تصویری که «هادی مقدم دوست» از دختر 40 ساله فیلم «سر به مهر» نشان می‌دهد، تصویری از دختران دهه 50 است که بنا به هر دلیلی ازدواج نکرده‌اند و نگاهی شکاک به مردها دارند یا فیلم «شماره 17 سهیلا» ساخته محمود غفاری، روایت‌کننده داستان دختری در آستانه 40 سالگی است که زمان ازدواج او به تأخیر افتاده و با توجه به مشکل ژنتیکی که دارد در تلاش است هر چه سریع‌تر ازدواج کند تا بچه‌دار شود.

فیلم‌هایی که زنان درباره دختران ساخته‌اند اما نگاهی متفاوت‌تری دارند، مثلاً فیلم «پرسه در حوالی من» احساسات و درونیات یک دختر در آستانه ۳۰ سالگی را بازگو می‌کند که اطرافیانش نگران تجرد او و بالا رفتن سنش هستند، اما خودش از این موضوع نگرانی ندارد. آنچه او در پی یافتنش است، تجربه حس مادرانگی است، به همین دلیل در پی فرزندخواندگی است. مردان در این فیلم نقش کمرنگی دارند اما این به معنای ضدمرد بودن فیلم نیست. به مناسبت روز دختر درباره تصویر سینمای ایران از دختران با کارگردان این فیلم گفت‌وگو کردیم.

* تصویری ناقص از دختران در سینما

غزاله سلطانی، کارگردان فیلم «پرسه در حوالی من» این روزها مشغول بازنویسی فیلم‌نامه جدیدش است. او در فیلم تازه‌اش باز هم به مسائل دختران می‌پردازد. قصه این فیلم درباره دختر مجردی است که خانه‌ای را اجاره می‌کند و با همسایه‌هایش به مشکل می‌خورد، مسئله‌ای که جزو دغدغه‌های اصلی بسیاری از دخترانی است که می‌خواهند مستقل شوند. 

او درباره نگاهی که به مسائل دختران در فیلم «پرسه در حوالی من» داشته به خبرنگار ما می‌گوید: شخصیت اصلی این فیلم، دختری به نام سایه است و با اینکه سنش به 30 سال رسیده و اطرافیان نگران تجرد او هستند ولی خودش تمایلی به ازدواج ندارد؛ دغدغه او تجربه حس مادرانگی است و اینکه چطور می‌تواند کودکی را به فرزندی قبول کند. شخصیت سایه در این فیلم به هیچ مردی وابستگی ندارد، نه قرار است از شوهرش جدا شود، نه با برادر و پدرش مشکلی دارد و نه در آرزوی ازدواج است، یک دختر مستقل است که با جهان‌بینی خودش تصمیم می‌گیرد که چه کند.

وی با بیان اینکه مسئله زنان و دختران مجرد، جزو مسائلی بوده که فیلمسازان روی آن متمرکز شده‌اند اما کمتر شاهد تصویری از یک دختر مستقل و قوی در سینمای ایران بودیم، خاطرنشان می‌کند: نگاه درست و عادلانه به جایگاه زنان و مردان خوب است، ضمن اینکه تعریف از فمینیسم در کشور ما به خطا رفته است و تعبیر غلط و ضدمردی از نگاه فمینیستی در فرهنگ سینمایی ما وجود دارد، مثلاً فضای فیلم‌های تهمینه میلانی در موضوع فمینیسم، تعادل ندارد و ضد مرد است یا عکس آن در فیلم‌های دیگر، زن را موجودی ضعیف و تو سری خور نشان می‌دهند، هر دوی این نگاه‌ها نامتعادل هستند.

به باور سلطانی، زنان و دختران مستقل در جامعه ایران وارد فضای جدیدی شده‌اند که در سال‌های پیش شاهد آن نبودیم. دختران دهه 60 که مرز 30 سالگی را رد کرده‌اند و دارای تحصیلات بالا و جایگاه اجتماعی هستند این فضای مستقل را رقم زده‌اند.

نباید از آن‌سوی بام افتاد

فیلمسازان جدا از جامعه نیستند و باید چون آینه انعکاس‌دهنده رویدادهای اجتماعی باشند. سلطانی با بیان این مطلب درباره شخصیت فیلمش می‌گوید: کاراکتر فیلم من، خیلی قوی نبود و با اینکه چندان به مردها بها نمی‌داد اما شخصیت ضدمردی هم نداشت، سایه بنا به دلایلی مردی را وارد تنهایی خودش نمی‌کرد و درهای رابطه را به روی خودش بسته بود، به همین دلیل مردها خیلی از او خوششان نمی‌آمد.

مسائل اجتماعی پیچیدگی‌هایی دارند که باید در به تصویر کشیدن آن‌ها هم دچار شعارزدگی نشد و هم یک بخش از قضیه را دید و دیگر بخش‌ها را ندید. به باور او، مسائلی مانند استقلال مالی، کسب جایگاه اجتماعی، تمایل نداشتن به ازدواج یا نداشتن موقعیت برای ازدواج ایده‌آل، میل به مستقل شدن را در دختران دهه شصتی تقویت کرده است و از دغدغه‌های امروز دختران است. این فیلمساز می‌گوید: گویی این دختران که دارای درآمد مستقل، تحصیلات عالی، توانمندی بالا و جایگاه اجتماعی هستند با شرایط جدیدی روبه‌رو شده‌اند و زندگی متفاوت‌تری با مادرهایشان دارند. البته گاهی ممکن است در این استقلال‌طلبی از آن‌سوی بام بیفتند، به نظر می‌رسد در دوران گذاری به سر می‌بریم که باید طی شود.

او یکی دیگر از مشکلات دختران دهه شصتی را ضعف در مهارت‌های ارتباطی دانسته و عنوان می‌کند: من برای ساخت فیلم «پرسه در حوالی من» تحقیقات میدانی داشتم و جالب اینکه ضعف در مهارت‌های ارتباطی، مشکل بسیاری از دختران دهه شصتی بود. بخشی از این ضعف به‌خاطر شرایط و دشواری‌های پس از جنگ و حتی سیاست‌های اشتباه مدیران فرهنگی در آن برهه در جامعه بود. جالب اینکه دختران دهه هفتادی دارند ازدواج می‌کنند و روابط سالم‌تر و درست‌تری دارند، می‌دانند که چطور وارد روابط درست شوند و در 25-24 سالگی ازدواج کنند.

* پُز روشنفکری در سینمای زنانه

در شرایط اجتماعی امروز، مسئله تجرد دختران دیگر یک تابو نیست و جامعه هم قبول کرده است که برخی از دختران برای ادامه مسیر زندگی‌شان دیرتر از میانگین سن ازدواج دهه‌های گذشته وارد زندگی مشترک شوند و چند سالی مستقل و تنها باشند. ازدواج حتماً امر مبارک و تصمیم درستی است اما باید همراه با آگاهی و وضعیت اجتماعی درستی باشد که به پایدار بودن آن بینجامد؛ اما سینما چطور می‌تواند به فرهنگ‌سازی درست درباره نقش اجتماعی خانم‌های مجرد و کمک به ازدواج درست آنان کمک کند؟ سلطانی پاسخ می‌دهد: سینما بسیار اثرگذار است. اگر امروز فضای فرهنگی جامعه نسبت به مسئله دختران مجرد تغییر کرده و اصلاح شده است، به دلیل تأثیری بوده که سینما در حد خود در این باره داشته است؛ اگرچه مسائل مربوط به دختران و زنان مجرد بسیار زیاد است و سینما باید به این مسائل بپردازد.

او خواستار اصلاح نگاه‌های متولیان و مدیران فرهنگی در مواجهه با فیلم‌هایی در این باره شده و می‌گوید: نگاه‌ها باید اصلاح شود، یعنی نه نگاه ضدمرد داشت و نه نگاه زن‌ستیز. فیلم «پرسه در حوالی من» اجازه اکران عمومی ‌پیدا نکرد و در حد اکران هنر و تجربه به آن مجوز دادند، چون نمی‌خواستند چنین فیلمی ‌در شهرستان‌ها و شهرهای کوچک نمایش داده شود، حتی برخی از مدیران پس از دیدن فیلم گفتند این دختر باید ازدواج کند تا خوشبخت شود.

به باور سلطانی، اگر در ترکیب شورای پروانه ساخت فیلم، یک خانم هم حضور داشته باشد، نگاه غالب مردانه در این شورا می‌شکند و مجوز ساخت فیلم‌هایی  درباره دغدغه‌های زنان و دختران  به فیلمسازانی با نگاه درست داده می‌شود.

او با تأکید بر اینکه اگر نگاه‌های فیلمسازان درست و متعادل شود، پرداختن به مسائل و دغدغه‌های دختران و زنان هم اصلاح می‌شود، یادآور می‌شود: متأسفانه امروز، پرداختن به سینمای زنانه تبدیل به پُز روشنفکری شده است، مگر زنان یک گونه عجیب هستند که پرداختن به مسائل آن‌ها پز روشنفکری داشته باشد؟ آن‌ها نیمی ‌از بدنه جامعه را تشکیل می‌دهند و در کنار مردان قرار دارند.