حرم مطهر رضوی نمایشگاهی مصور از فرهنگ و هنر ایرانی و اسلامی است. زیباترین و چشمنوازترین هنرهای اصیل و سنتی از جمله هنر کاشی‌کاری را در صحن و سرای این بارگاه معنوی می‌توان مشاهده کرد.
کاشی‌هایی زرین‌فام، معرّق، معقلی، هفترنگی و زیررنگی با نقوش مختلفی از شمسهها و نیمشمسهها، ترنجها و سرترنجها، اسلیمی‌ها و ختایی‌ها تا نقوش هشت، شش و چهارگوش، گلدانی، ستارهای، ناودانی و... جلوه بصری خاصی به حرم بخشیده و معنویت این مکان نورانی را دوچندان کرده‌اند.
برای آشنایی بیشتر با هنر کاشی‌کاری در بارگاه رضوی و نیز آگاهی از تلاش مستمر آستان قدس رضوی برای حفاظت از این گنجینه‌های هنری، با مهندس رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس برجسته و مدیر اسبق سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.
کاشی‌کاری از جمله تزئینات بی‌نظیری است که در حرم مطهر امام رضا(ع) خودنمایی می‌کند؛ به طوری که بناهای مختلف بارگاه مطهر با کاشی‌کاری‌های زیبا و بدیع تزئین شده است. این کاشی‌ها مربوط به چه دورانی است؟
اوج هنر کاشی‌کاری حرم مطهر در دو مکتب جداگانه متجلی می‌شود؛ نخست هنر کاشی‌کاری دوره تیموری و صفوی که آن را در صحن انقلاب یا کهنه و مسجد گوهرشاد می‌بینیم و دوم هنر کاشی‌کاری دوره قاجار که در صحن آزادی یا همان صحن نو به کار رفته است و هر یک دارای ویژگی‌های متفاوتی است.
یعنی مسجد گوهرشاد و صحن انقلاب، قدیمی‌ترین کاشی‌های حرم را دارند؟
بله، البته در مسجد گوهرشاد فقط ایوان مقصوره و قبله‌اش مربوط به دوره تیموری است و بقیه‌اش تجدید بنا شده؛ اما در تجدید بنا هم امانتداری را رعایت کرده‌اند. حرم مطهر تا دوره تیموری و زمان گوهرشاد خاتون یعنی حدود سال 821 هجری- قمری که مسجد گوهرشاد به بهره‌برداری رسید منحصر به یک فضای چهارطاقی به نام هارونیه و مسجد بالاسر می‌شد و در زمان تیموریان گوهرشاد خاتون استادان بزرگواری مثل قوام‌الدین شیرازی را از شیراز به مشهد دعوت کرد و ایشان با هنرمندی تمام مسجد گوهرشاد را به اضافه دو رواق دارالحفاظ و دارالسعاده ساخت که از مسجد گوهرشاد به حرم مطهر اتصال پیدا می‌کرد. بعد هم بایسنقر میرزا، فرزند شاهرخ و گوهرشاد خاتون، با هنرمندی تمام کتیبه‌های اطراف ایوان مسجد گوهرشاد را نوشت و پس از آن همه این بناها با کاشی‌های زیبای زمان زینت یافت.
هنر دوره تیموری و صفوی چگونه در کاشی‌کاری‌های صحن انقلاب و صحن گوهرشاد جلوه‌گر می‌شود؟
هنر مهم این دوره که در حرم مطهر رضوی بخوبی نمود یافته، استفاده خاص و نمادین از کاشی است به طوری که بهشت را برای ما تداعی می‌کند؛ در این کاشی‌ها از رنگ‌های درخشان خاصی در زیبا جلوه دادن فضاها و روی دیوارها استفاده شده، همه کاشی‌ها در دوره تیموری و صفوی زمینه لاجوردی رنگ دارند که نماد آب است. برگ‌ها و برخی از عناصر نقش‌ها هم بیشتر آبی‌رنگ بودند یعنی لاجوردی یا آبی و فیروزه‌ای.
از آنجایی که در دوره تیموری و صفوی هنرمندان حکیم بودند و همه علوم از جمله فلسفه و منطق، ریاضی و... می‌دانستند و با زبان رنگ‌ها هم آشنایی کامل داشتند، می‌خواستند هم با کاربرد این رنگ‌ها تجسم بهشت را در صحن‌های حرم مطهر تداعی کنند و بعد هم با رنگ‌های آرام مثل آبی، فیروزه‌ای و لاجورد در واقع آسمان و آب را تداعی کنند.
نقوش روی این کاشی‌ها نیز شامل موتیف‌ها و تزئینات خاصی است که هم جنبه عرفانی و آن جهانی و هم جنبه این جهانی دارد؛ مثل اسلیمی‌ها و گل و برگ‌ها و نقوش نمادین برخی از حیوانات که ریشه در اسطوره‌ها دارد.
اما اتفاق مهم دیگری که در دوره تیموری و صفوی رخ داد و هنر این دوره‌ها را از قاجار متمایز کرد کاشی معرق بود. کاشی معرق فناوری بود که برای نخستین بار در مسجد جامع زوزن در سال 617 هجری-قمری ابداع شد. کاشی معرق عبارت بود از قرار دادن کاشی‌های رنگارنگ در کنار همدیگر مثل یک صفحه پازل که پشت آن‌ها با دوغاب گچ پر می‌شد و به صورت پنل روی دیوارها قرار می‌گرفت. کاشی معرق از گران‌ترین، مرغوب‌ترین و زیباترین نوع کاشی بود و این حُسن را داشت که با آن هیچ فضایی خالی از نقش نمی‌ماند؛ یعنی با چیدن قطعات ریز و کوچک کاشی معرق در رنگ‌های مختلف، کاشی‌کاران می‌توانستند تمام گوشه‌ها، زوایا و حرکت‌های منحنی را پر کنند. این امکان با کاشی مسطح یا خشتی اصلاً میسر نبود. کاشی معرق در زمان تیموری و صفوی غوغا کرد که ما بهترین نمونه‌های کاشی معرق را در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد و اضافه صحن انقلاب داریم که در صحن انقلاب گلدانی‌ها و هر چه را که مد نظرشان بوده با کاشی معرق پوشانده‌اند.
کاشی‌های داخل روضه منوره چه ویژگی‌هایی دارند؟
دیوارهای اطراف روضه منوره به ارتفاع ۹۲ سانتیمتر با کاشی سنجری تزئین شده که مربوط به اوایل قرن هفتم هجری قمری است. این کاشی‌ها بخشی از اِزاره‌های دو متری دیوارهاست. اِزار یا اِزاره در معماری به معنی بخش پایینی دیوارهاست که به کف زمین متصل می‌شود. این کاشی‌های ممتاز و نیز کتیبه اطراف جبهه خارجی در پیش روی مبارک، در رواق دارالحفاظ از شاهکارهای بی‌نظیر و از قدیمی‌ترین کاشی‌های عهد اسلام است. این کاشی‌ها بسیار زیبا و ظریف و در رنگ قهوه‌ای، فیروزه‌ای بسیار زیبا، لاجوردی و سفید هستند. اشکال این کاشی‌ها هندسی است و تفاوت شاخصی با بیشتر کاشی‌های دوره‌های بعدی و حتی سایر کاشی‌های حرم دارد.
چرا این کاشی‌ها را سنجری می‌نامند؟
برخی به اشتباه تصور می‌کنند که این کاشی‌ها مربوط به دوران سلطان سنجر سلجوقی است؛ حال آنکه سنجر از القاب سلطان محمد خوارزمشاه هم بوده و چند نفر دیگر از خوارزمشاهیان هم لقب سنجر داشته‌اند.
حرم مطهر رضوی گنجینه‌ای از هنرهای مختلف از جمله هنر کاشی‌کاری اصیل ایرانی و اسلامی است، اما متأسفانه آگاهی‌رسانی کافی در این زمینه انجام نشده است. برای معرفی هنرهای اصیل حرم امام هشتم(ع) به جامعه چه باید کرد؟
هر پدیده‌ای نیاز به فرهنگ‌سازی دارد. ما شاهد بودیم که در خود کشور ما رسانه‌ها در ترویج یک معضل یا رواج دادن و فرهنگ کردن یک پدیده نقش مهمی داشته‌اند. متأسفانه برخی از مسائل با وجود اهمیت بسیار، برای مردم ناشناخته و دور از ذهن هستند. مثلاً بسیاری از جوانان ما درباره زندگی بوعلی و خوازرمی شاید اطلاعی نداشته باشند، ولی درباره زندگی بازیگران اطلاعات جامعی دارند! گرچه قطب و هسته اصلی حرم، وجود مبارک حضرت رضا(ع) و مقوله زیارت است و در این تردیدی نیست، ولی حکمایی مثل قوام‌الدین که در حرم کار کردند، می‌خواستند از این بستر مناسب، به عرضه فرهنگ، علم و هنر بپردازند. امروز اگر از زائران حتی از مشهدی‌ها بپرسید که چرا این در و دیوار مزین است و مثلاً فلسفه این اسلیمی چیست، هیچ کس به شما جواب نخواهد داد. وظیفه همگان است که این مکان را به عنوان مرکز بزرگ هنری و فرهنگی به عوام و خواص معرفی کنند.
خبرنگار: زهرا دلپذیر
نظر شما