مریم احمدی شیروان/

توسل از آموزه‌های اعتقادی و به معنای واسطه قرار دادن شخص یا چیزی نزد خداوند برای تقرب به او و برآورده شدن حاجات است. به باور ما توسل امری الهی است که در قرآن و احادیث پرشمار به آن اشاره شده و زیارات ائمه(ع) و دعاهایی مثل دعای توسل از مشهورترین مصادیق آن است؛ اما در مقابل جریان‌هایی مانند وهابیت، با تعریف خاصی که از عبادت و شرک دارند، توسل به اولیای الهی را شرک تلقی می‌کنند. فرصتی دست داد تا برای کنکاش بیشتر در معنای توسل با حجت‌الاسلام دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، از پژوهشگران نام‌آشنا و عضو شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی گفت‌وگویی مفصل داشته باشیم که بخشی از آن را در زیر می‌خوانید:

هدف از خلقت انسان تقرب به خداست

دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازی در ابتدا و با بیان اینکه توسل به معنای تقرب است، می‌گوید: توسل در تفاسیر قرآن کریم مانند تفسیر مجمع‌البیان هم به معنای تقرب آمده است، اما در فارسی توسل به معنای وسیله‌ای برای رسیدن به مقصود است. از اساسی‌ترین اختلاف‌ها میان شیعیان با سلفی‌ها نیز همین کلمه هست؛ ما در توسل، ائمه را نمی‌پرستیم بلکه آن‌ها را وسیله‌ای برای خواستن حاجاتمان از خدا قرار می‌دهیم، اما آن‌ها تقرب به ائمه(ع) را شرک دانسته و معتقدند تقرب مربوط به خداست نه غیر خدا. اشکال دیگر سلفی‌ها این است که می‌گویند توسل جستن به پیامبر(ص) تا زمانی که در قید حیات است، اشکالی ندارد اما توسل به مردگان جایز نیست.

این پژوهشگر ادیان و مذاهب با بیان برداشت نادرست وهابی‌ها از معنای توسل می‌گوید: ایجاد شبهه و ترویج آن‌ها، کشتن مسلمانان، نابود کردن گرانبهاترین آثار تاریخی اسلام، ایجاد اختلاف و ناامنی از آسیب‌های این تفکر اشتباه است. این همه در حالی است که توسل و اعتقاد به آن به عنوان یک سنت و اصل در دین اسلام و مورد قبول بسیاری از اصحاب رسول خدا(ص) و پیشوایان مذاهب چهارگانه است و تنها فرقه‌ای که مخالف این اصل است وهابی‌ها هستند.

او اضافه می‌کند: در سوره مائده، آیه 35 آمده است «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‌» یعنی ‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوای الهی پیشه کنید و به سوی او وسیله بجویید؛ «اتقوا الله» دستور به ترک معاصی است و «ابتغوا الیه الوسیله» یعنی اطاعت کنید خدا را. مفسرانی مانند شیخ طوسی، طبرسی، علامه طباطبایی و امام خمینی(ره) این آیه را روشن ساختن حقیقت عبودیت و رویکرد خاضعانه به حق که لازمه آن علم و عمل است، می‌دانند. هدف از خلقت انسان تقرب به خداست و برای رسیدن به این جایگاه به وسیله نیاز داریم که اطاعت خدا و پیامبران اوست.

علمای اهل سنت توسل را جایز می‌دانند

حجت‌الاسلام بی‌آزار شیرازی تشریح می‌کند: البته در بین سلفی‌ها بسیاری هستند که توسل به مردگان را جایز می‌دانند، مانند غزالی و... در زیارت پیامبر اکرم(ص) نیز تمام مذاهب آدابی دارند. در سوره نسا، آیه 65 آمده است: اگر این‌هایی که ظلم کردند، پیش تو آمده و از خدا استغفار کردند و پیامبر اکرم(ص) برای آن‌ها استغفار کرد، خدا را تواب و رحیم خواهند یافت. پس از ذکر این آیه، تمام مذاهب در باب زیارت می‌فرمایند «و قد سمعنا قولک و أطعنا أمرک و غفرنا نبیک، مستشفعین ذنوبنا» یعنی خدایا ما قول تو را شنیدیم، امر تو را اطاعت کردیم و قصد کردیم به وسیله پیامبر(ص) شفاعت بجوییم به سوی تو در مورد گناهانمان.

او خاطرنشان می‌کند: بسیاری از علمای اهل سنت هم این نوع توسل را در آداب زیارت پیامبر اکرم(ص) جایز می‌دانند، اما در عربستان حساسیت شدیدی به این مسئله دارند. یکی از شخصیت‌های بسیار مهم مکه به نام بن‌علوی مالکی که چند سالی است فوت کرده، کتابی به نام «مفاهیم یجب أن تصحح» نوشته است و در این کتاب به فتوای 35 نفر از علمای بزرگ اهل سنت اشاره کرده که در آن توسل به پیامبر اکرم(ص) پس از رحلت هم جایز است؛ همچنین 75 نفر از علمای اسلامی هندوستان نیز بر جواز توسل فتوا داده‌اند و آن را در کتابی به نام «المهند علی المفند» جمع‌آوری کرده‌اند.

توسل، پارتی‌بازی نیست

عضو شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب عنوان می‌کند: در بسیاری از تفاسیر اخباری‌ها آمده است «تقربوا إلیه بالإمام» یعنی تقرب بجویید به خدا به وسیله امام. علامه طباطبایی می‌گوید: «تقربوا بطاعه» یعنی تقرب بجویید به خدا به وسیله اطاعت از امام؛ مراجع اسم رساله‌های عملی خود را گذاشته‌اند «الوسیله»؛ مانند «وسیله النجات»، «وسیله المعاد»، «تحریر الوسیله»، «وسائل الشیعه» و... به بیانی دیگر اطاعت از خدا و پیامبر و عمل به احکام شرعی خود وسیله است.

او اضافه می‌کند: متأسفانه بسیاری افراد از این عبارات برداشت اشتباهی می‌کنند. آن‌ها فکر می‌کنند بدون اینکه به آنچه گفته‌شده عمل کنند و تنها با خواستن حاجات از ائمه(ع) و به شکل پارتی‌بازی می‌توانند به آنچه می‌خواهند، برسند؛ در حالی‌که الگوی ما در توسل و عبادت، دعاهایی است که به ما سرمشق داده شده است؛ مانند دعای کمیل، عرفه، مکارم الأخلاق، دعاهای صحیفه سجادیه و... تمام این دعاها مشق زندگی است.

بی‌آزار شیرازی تأکید می‎‌کند: این دعاها مسائل فراوانی را شامل می‌شود؛ به طور نمونه در دعای عرفه شناخت خدا و صفات الهی، خودشناسی، شناخت این جهان و پیامبران، پرورش نفس با کمالات الهی، توبه و بازگشت به خدا، دور کردن صفات نکوهیده از خود، فراگیری راه تعلیم و تربیت از خدا و درخواست بهترین مسئله‌ها آموزش داده می‌شود. به تعبیر امام خمینی(ره) دعاهای اهل‌بیت(ع) همه برگردان قرآن هستند و اگر ما واقعاً اینچنین از ائمه(ع) و پیامبر(ص) درس گرفته و خودمان را ساخته، به آن دستورات عمل کرده و از آن‌ها سرمشق بگیریم مستحق شفاعت آن‌ها خواهیم بود.

اهل بیت(ع) مستقل از خداوند نیستند

این پژوهشگر عنوان می‌کند: در دعای کمیل حضرت امیر(ع) به ربوبیت الهی توسل می‌جوید «و نتوسل إلیک بربوبیتک»؛ در سوره انبیا هم توسل به توحید «فَنَادَی فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ لاَ إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ» و در سوره اعراف توسل به اسماء الهی «وَ لِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی فَادْعُوهُ بِهَا» وجود دارد، یعنی ما باید این صفات نیکوی الهی را خوانده و خود را به اخلاق الهی متخلق کنیم؛ این همان معنای ساده توسل است.

بی‌آزار شیرازی با تأکید بر اینکه توسلات ما به غیر خدا منافاتی با آیه «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» ندارد، توضیح می‌دهد: اگر به استقلال از پیامبر(ص) و سایر معصومین(ع) خواسته‌ای داشته باشیم صحیح نیست، اما اگر از آن‌ها بخواهیم حاجت ما را از خدا طلب کنند، یعنی به آن‌ها متوسل شده‌ایم. خداوند همیشه زنده و از رگ گردن به ما نزدیک‌تر است. اشکالی هم ندارد که حاجات خود را مستقیماً از خدا بخواهیم، اما برخی می‌گویند ما گنهکار هستیم و نمی‌توانیم بی‌واسطه از خدا بخواهیم، در این صورت به واسطه‌های فیض متوسل می‌شویم. توسل و حاجت خواستن از اولیای الهی، تمسک به رابطه‌های فیض الهی و اسبابی است که فاعل بودن آنان وابسته به قدرت و اراده خداوند است.