قدس آنلاین: او در سومین رمانش به سراغ یکی از وقایع مهم و سرنوشت ساز تاریخ معاصر ما یعنی واقعه گوهرشاد رفته است. رمان «چهل و یکم»  که به تازگی توسط نشر «صاد» منتشر شده است داستان زندگی و توبه نصوح شخصیتی را روایت می کند که به واسطه شغلش در صف اشقیا ایستاده و در واقعه گوهرشاد تفنگ به دست داشته. «ادریس» اگرچه به کسی شلیک نکرده اما نمی تواند خودش را به خاطر کوتاهی اش ببخشد.

به بهانه سالگرد واقعه گوهرشاد گفتگوی «مجید اسطیری» با «حمید بابایی» را بخوانید:

* رمان چهل و یکم مخاطب را به مقطع حساسی از تاریخ معاصر ما میبرد. برآمدن رضاخان و برافتادن نقاب مذهبی او. قاعدتا نوشتن درمورد آن زمان سختی های خاص خودش را دارد که مهم ترین آن فاصله تاریخی است. تحقیقات شما چگونه انجام شد؟

** قبل از پاسخ دادن به صورت مستقیم به سوال تان، فکر کنم بد نیست به ایده اصلی رمان اشاره کنم. گمانم سال ۹۴ یا ۹۵ بود که داستان کوتاهی نوشتم با ایده حادثه گوهر شاد. البته همان وقت به واسطه علاقه ام به تاریخ معاصر مطالعاتی پیرامون این مسئله داشتم. اما وقتی بحث نگارش رمان به میان آمد، دوباره سراغ مطالعات تاریخی رفتم. مثلا آیا در آن زمان کبریت بود؟ سیگار از چه تاریخی در ایران استعمال می شد؟ این در مورد مسائل جزئی تر که در رمان می آمد و مهم بود. اما در بیان کلی تر و کلان تر، خود حادثه مهم شد، در واقع باید برای خودم روشن می شد چه عواملی باعث چنین حادثه ای شد؟ به هر جهت با هر رویکردی به این مسئله نگاه کنیم، این حادثه و کشته شدن مردم قابل دفاع نیست و جز اشتباهات فاحش پهلوی اول است. صادقانه بگویم برای من مهم بود تا آنجا که می توانم نسبت به این حادثه رویکرد بی طرفانه ای اتخاذ کنم. یعنی به هر سمتی غش می کردم، مخاطب من را متهم به چیزی می کرد. برای همین سعی کردم در میانه بمانم و روایت خودم را از تاریخ بدهم. به هر حال ما نیاز داریم که به تاریخ بپردازیم و از دل روایت های آن ایده های جذابی را انتخاب و روایت کنیم. در عین حال برای چیزی که من می خواستم روایت کنم این بستر و این حادثه تاریخی بسیار خوب و جذاب بود.

*  عامه مردم گمان می کنند رضاخان اولین کسی بود که ارتش منظم را سامان داد ولی اهل تاریخ می دانند که این کار اولین بار توسط عباس میرزا و در برابر متجاوزان روس انجام شد. در رمان شما می بینیم که نه تنها نیروهای نظمیه که حتی نیروهای ارتش هم بر علیه مردم وارد عمل میشوند و در یک صحنه بگومگوی رئیس نظمیه و ارتش را می بینیم که می خواهند گناه واقعه گوهرشاد را به گردن همدیگر بیندازند. در واقع گویا نویسنده می خواهد روی این نکته تاکید کند که اولین کاربرد ارتش رضاخانی بر علیه مردم ایران بود. درباره رویکردتان به این مسئله توضیح بفرمایید.

** نمی دانم چطور باید پاسخ شما را بدهم. اما بعد از رخ دادن این حادثه، حکومت مرکزی وارد عمل شد و دستور تحقیق و تفحص داد و عده ای هم محاکمه شدند و برخی هم قربانی این حادثه.

در واقع تعلل نیروهای نظمیه باعث شد که ارتش وارد عمل شود. البته این برداشت من بود، چیزی که من از اسناد خواندم و درک کردم، همین بود. البته خب این نگاه من است و شاید دیگران موافق این مسئله نباشند. البته صادقانه بگویم من چنین رویکردی نداشتم و این برداشت شما ست. ببینید ما در دوره ای زندگی می کنیم، که گویی همیشه باید در یک دو قطبی قرار بگیریم. یعنی طرفدار و یا در ضدیت با دیگری باشیم. تاریخ خود منتقد بی رحمی است. من به عنوان نویسنده سعی کردم سراغ این حادثه تاریخی بروم و تا جایی که می توانم با مخاطبم صادق باشم. برایم این مهم بود که وقتی مخاطب این کار را می خواند بگوید نویسنده دروغ نمی گوید. البته اشتباه حکومت مرکزی در وقوع این حادثه را هم نمی توانم نادیده گرفت. به هر حال انسان های بی گناه زیادی در این حادثه کشته شدند. حتی مرگ یک نفر هم آن هم به این صورت به عهده حاکمیت است.

*  به نظرم مسئله اصلی این رمان مسئله ای فلسفی  است. همان مسئله کهنه جبر و اختیار. در یونان باستان با این که بردگان تحت امر صاحبان خود بودند اما ارسطو در فلسفه اخلاقش معتقد بود یک برده مجوز اخلاقی ندارد که به خاطر دستور صاحبش عمل خطا را مرتکب شود. اما میشود گفت جمله «مامورم و معذور» در دنیای مدرن به عنوان یک گزاره اخلاقی پذیرفته شده است. بحث فلسفی و اخلاقی رمان شما هم درباره همین گزاره است. چه شد که در پرداختن به ماجرای گوهرشاد به این مساله رسیدید؟

** تمام نوشته هایم، یعنی صریح تر بگویم، دو رمان قبلی ام، هر دو در مورد مسئله جبر و اختیار است. بحث فلسفی که من همواره دنبال می کنم در مورد همین گزاره جبر و اختیار است. در این رمان مسئله اختیار و مفهوم اخلاق و عمل اخلاقی برای من مسئله بود. چیزی که در زمان اکنون هم می تواند برای بسیاری از ما مسئله باشد و به آن بپردازیم. این که مثلا رئیس ما به ما دستور می دهد، خلاف کنیم، مجاز به عمل آن هستیم یا نه؟ به نظرم ما در دوره ای زندگی می کنیم که مفهوم اخلاق به شدت مورد هجوم قرار گرفته است. یعنی ما هر عملی که انجام می دهیم را با یک رویکرد نسبی گرایانه رد می کنیم. ساده تر بگویم، مثلا دروغ می گوئیم، و این را با مسئله اخلاقیات مرتبط می کنیم و می گوئیم خواستم جلوی شر بزرگتری را بگیرم. خیانت می کنیم و پای صد مسئله دیگر را به میان می آوریم. من با این نسبی گرایی میانه ای ندارم. در حوزه اخلاقیات به نظرم مسئله نسبی نیست. اما همان طور که اشاره کردم مسئله جبر و اختیار مفهوم مورد علاقه من است.

* ادریس که قهرمان داستان شماست بارها در طول رمان می گوید که اگرچه در روز کشتار تفنگ به دست داشته اما به هیچ کدام از زوار شلیک نکرده. او توبه می کند نه به خاطر کشتن کسی، بلکه به خاطر قرار گرفتن در صف اشقیا. همه این ها مخاطب را به سمت مسئله انتخاب و مسئولیت رهنمون می شود. پس رمان از بستر زمانی خودش خارج می شود و این قابلیت سیالانه را پیدا می کند که هر کسی در هر زمانی از خودش بپرسد در چه صفی ایستاده ام. این بسیار قابل ستایش است اما چرا ادریس تا آن روز این سوال را از خود نمی پرسید؟

** ببینید، قهرمان داستان نیاز به یک تلنگر داشت تا با واقعیت زمانه خود روبرو بشود. در عین حال نباید نقش همسرش را در مورد این مسئله نادیده گرفت. در واقع ادریس به واسطه گل نسا به این شناخت می رسد. شاید ما هر روز شاهد مسائل مختلفی باشیم، اما واکنش نداشته باشیم. اما در یک لحظه خاص، در یک آن گویی همه چیز به هم می ریزد. تحول انسان ها بر عکس آن چیزی که تلویزیون به صورت طنز نشان می دهد، یک باره و با یک تلنگر است. حکایتی در مورد عارفی وجود دارد که او مبارزی دلیر بود. با خودش عهد می کند در این نبرد در صف اول باشد و هنگامه نبرد فریاد بزند که صدایش را همه بشنوند. وقت نبرد که می رسد. فریاد که می زند، از خودش می پرسد اینجا چه می کند؟ چرا باید خون کس دیگری را بریزد؟ این همان تلنگر است. مسئله دیگری که باید به آن دقت کرد این است که تاریخ و حوادث تاریخی برای ما بستری است که داستانی را روایت کنیم که در سایر زمان ها خوانده شود. برای همین من به تذکره الاولیای عطار تمسک جستم. به سراغ متنی هم رفتم که در تمام زمان ها برای ما می تواند راهگشا باشد.

* شما زاویه دید تازه ای برای روایت کردن غائله گوهرشاد انتخاب کرده اید که به مخاطب امکان می دهد با نگاهی تازه به کشتار مسجد گوهرشاد بنگرد. چطور شخصیت ادریس در ذهن شما شکل گرفت و این زاویه دید را کشف کردید؟

** ادریس از ابتدا بود. در واقع هم در داستان کوتاه ادریس حضور داشت و هم رمان. اما شخصیتی که خودش را به رمان تحمیل کرد میرعماد بود. میرعماد قرار نبود در رمان باشد. اما وقتی داستان را می نوشتم صدایی می شنیدم، صدای میرعماد بود که می گفت: من کاتبم... م.

دیدم این صدای ادریس نیست. در واقع میرعماد است که حرف می زند. ادریس روایت خود من است. احساس می کنم، خیلی وقت ها همه ما به واسطه شرایطی که در جاهای مختلف تجربه کرده ایم و باید حرف می زده ایم و سکوت کرده ایم، توبه کنیم. بابت دیدن ظلمی و سکوتی که کرده ایم در صف اشقیا هستیم و فردای قیامت باید پاسخ دهیم. من اما شاید شجاعت ادریس در توبه و بیان را نداشته ام. کشف زاویه دید، کشف وجه دیگری از خودم بود به عنوان نویسنده این متن.

بخواهم صادق باشم این را هم باید بگویم، ما همیشه از وجه مثبت ماجرا به داستان نگاه کرده ایم. یعنی این که یک طرفی هست که حق است و باید فقط صدای آن ها را شنید. من مخالف این نگاهم. این نگاه ادبیات نمی سازد. ادبیات یعنی پرداختن به همین مسائل و نگاه کردن از این وجوه. رفتن به دل شر و نوشتن از آن.

* حضور یک خطاط عارف مسلک در کنار شخصیت اصلی باعث شده نثر رمان شما زلفش به زلف نثر متون عرفانی کهن ادبیات فارسی و به طور مشخص به تذکره الاولیا گره بخورد. چه لزومی برای حضور شخصیت میرعماد و به تبع او شنیدن صدای عرفان در داستان وجود داشت؟

** ادبیات فارسی به نظر من، بخش اعظمش ادبیات عرفانی است. مگر می شود من بنویسم و پشت کنم به این گنجینه بزرگ ادب فارسی؟ نویسنده ای که متن کهن نخواند بی سواد است به همین صراحت. فکر کنم ما کمی دچار تعارف ایم. نویسندگان جوان امروزی ما که بنده هم جزء آنها هستم. بسیاری از آنها ادبیات کهن نمی خوانند. یا سراغ آن نمی روند. البته گویا برخی نویسندگان قدیمی تر هم سراغ این متون نمی روند.   من افتخار می کنم اگر کارم را در کنار تذکره بخوانند. یا اگر کسی به واسطه رمان من یک بار دیگر تذکره را تورق کند. میرعماد همان طور که پیش تر گفتم خودش را به رمان تحمیل کرد. در عین حال من عاشق خطاطی ام و دوست داشتم ادای دینی کنم به هنر خط. شاید هم به قول دوستی رضا تفنگچی رمان من، همان میرعماد است. و خوب باید کسی باشد که همه این ها را ثبت کند.

* رمان «چهل و یکم» را از جهاتی می توان رمانی عاشقانه هم دانست. چه شد که عشق در این رمان پررنگ شد؟

** عشق یعنی همه چیز! بدون عشق زندگی معنا دارد؟ کسی که عشق را درک نکرده باشد، چطور می تواند در مورد دوست داشتن خدا نظر بدهد؟ نبود عشق درد این روزهای ماست. ما عشقی نمی بینیم. دوست داشتنی که باید از سوی همه باشد. از دولت به ملت و از مردم به دیگران.   حال برسیم به رمان من.

برای رسیدن به عشق الهی باید عشق زمینی را تجربه کرد. در عین حال دوست داشتم در رمان زن عارف (عارفه ای) را داشته باشم که خود عامل اصلی حرکت و نیل به حقیقت شخصیت اصلی باشد. کدام مرد می تواند در مسیر حقیقت گام بردارد، بدون داشتن یار غاری که مثل کوه پشتش باشد؟

گل نسا برای من نماد تمام زنان بزرگ ایرانی است که باعث موفقیت مردان شده اند و همواره در پشت صحنه حضور داشته اند.

رمان «چهل و یکم» را نشر صاد در سال جاری منتشر کرده و نسخه الکترونیک کتاب در سایت و اپلیکیشن طاقچه در دسترس علاقه‌مندان رمان فارسی است.

انتهای پیام/