«... غرض از صورت‌نگاری این لوحه دلگشا و مقصود از چهره‌پردازی این صحیفه فرح‌بخش، آن است که... در بهترین وقت از اوقات و خوش‌ترین ساعت از ساعات که تفاخر کند در این ایام، به حباله زوجیت دائمی خود درآورد، عالی‌حضرت، خجسته‌فطرت، رفیع‌منزلت، سلاله‌السادات العظام، آقا میرزاتقی، خلف مرحوم سیدمهدی زیارت‌نامه‌خوان، مرنفس نفیسه علیاحضرت، مریم‌طینت، بلقیس‌فطرت، آسیه‌سیرت، العاقله‌البالغه، الرشیده‌السیده، عفت‌پناه، هاجر بیگم، صبیه عالی‌جناب، خیرالحاج، حاجی سیدحسن، خادم کشیک ثانی سرکار فیض آثار، را به صداق معین مبلغ هشتاد و هفت تومان رایج خزانه که عبارت از هشتصد و هفتاد عدد ریال ۲۶ نخودی ناصرالدین شاهی فی ده عدد یک تومان، موصوف به قرار تفصیل واقع در عقدنامه و کان ذلک؛ تحریراً به تاریخ نوزدهم شهر رجب المرجب من شهور سنه اربع و ثمانین و مأتین بعدالالف من هجره النبویه...».
این، بخشی از سند شماره ۸ به شماره اموالی ۴۵۰۵۹ مربوط به یکی از اسناد مرتبط با مهرنامه، نکاح‌نامه یا به اصطلاح عقدنامه ازدواج در دوران قاجار است که به همراه بسیار دیگری از این اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
اول ذی‌الحجه سالروز ازدواج حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) در تقویم تاریخ رسمی کشور به نام روز «ازدواج» نام‌گذاری شده است، به همین بهانه با گریزی به کتاب «پژوهشی در عقدنامه‌های ازدواج دوره قاجار» در گفت‌وگو با «دکتر الهه محبوب»، رئیس اداره اسناد در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به بررسی برخی از ویژگی‌های نکاح‌نامه‌ها، مهرنامه‌ها و یا به اصطلاح عقدنامه‌های ازدواج موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی و بعضی از موارد مرتبط با امر ازدواج با توجه به این اسناد پرداخته‌ایم.
در روزگاران قدیم که شناسنامه و کارت ملی و دفاتر اسناد رسمی وجود نداشته، ثبت واقعه ازدواج چگونه انجام می‌شده است؟
در شهرها و روستاها علما و افراد باسوادی که آشنا به امور فقهی و حقوقی بودند، معمولاً صیغه عقد ازدواج یک زوج را می‌خواندند و به دستور آنان یا توسط خودشان، عقدنامه ازدواج و موارد مربوط به آن کتابت می‌شد. پس از نوشتن این عقدنامه، شهود و وکلای زوجین(عروس و داماد) که دارای مُهر و امضا بودند این عقدنامه‌ها را ممهور یا امضا می‌کردند. همچنین دامادها نیز معمولاً این عقدنامه را امضا می‌کردند. همچنین علمای اعلام و یا نمایندگان آنان، تجار معروف، کدخداها و... هم این عقدنامه‌ها را به عنوان یک سند شرعی و قانونی و معتبر امضا می‌کردند. البته ذکر این مطلب ضروری است که حسب طبقه اجتماعی عروس و داماد که عقد شرعی ازدواج بین آنان منعقد می‌شد، افرادی که این عقدنامه را امضا می‌کردند نیز متفاوت بودند، مثلاً اگر پسر یک طبیب با دختر یک طبیب دیگر ازدواج می‌کرد یا فرزندان تجار معروف با هم ازدواج می‌کردند یا اگر فرزندان علمای دینی و روحانیون به عقد یکدیگر درمی‌آمدند، اگر عروس و داماد از طبقات درجه اول جامعه یعنی شاهزادگان و منسوبین به درباریان می‌بودند و...، حسب مورد این عقدنامه‌ها، ممهور به مُهر و یا امضای افرادی همچون پزشکان، تجار، علما، شاهزادگان و اصناف و طبقات مرتبط و... می‌شد. پس از نوشتن و اصطلاحاً صدور این عقدنامه‌ها، عقدنامه مزبور در حضور شهود به عروس و داماد و بیشتر به عروس خانم، به عنوان یک سند شرعی و قانونی، تحویل داده می‌شد. عقدنامه‌ها در گذشته در واقع به پیمان ازدواج بین زن و مرد مشروعیت می‌بخشیدند.
چرا این عقدنامه، از نظر سندشناسی مهم و قابل توجه است؟
یکی از وجوه اسناد تاریخی، اسناد شرعی است. این نوع اسناد که برآمده از مباحث فقهی (معاملات، احکام و عبادات) هستند، توسط شخص یا اشخاصی ذی‌صلاح و مطابق با رسم سندنویسی هر دوره تنظیم شده‌اند. نکاح‌نامه‌ها یا قباله‌های ازدواج در این دسته‌بندی قرار می‌گیرند. این اسناد ضمن دربرداشتن محتوای شرعی و حقوقی، دارای ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مردم‌شناسی خاص خود هستند. تحقیق در این گونه اسناد (قباله‌های ازدواج) می‌تواند زوایای بسیاری از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این مرز و بوم را روشن کند.
مهرنامه‌ها یا نکاح‌نامه‌های مورد بحث و گفت‌وگوی ما، اسناد معتبری هستند که ما را با وجوه مختلف زندگی مردم در جامعه ایران در دوره قاجار آشنا می‌کنند. این اسناد، نشان‌دهنده اهمیت مذهب و مفاهیم مذهبی در امر ازدواج، جایگاه هنر در میان مردم و نقش تعیین‌کننده مسائل مالی و روابط حقوقی و اقتصادی زوجین هستند. تأثیر سواد و علم و آگاهی، نوع شغل، تمکن مالی، منطقه جغرافیایی و موقعیت اجتماعی صاحبان عقدنامه‌ها در این اسناد کاملاً محسوس بوده و آن‌ها را از یکدیگر متمایز می‌سازد. عقدنامه‌ها از جمله اسناد مهم تاریخی هستند که زوایای مختلف زندگی مردم همچون: آداب و رسوم ازدواج در جامعه شهری و روستایی و بین طبقات مختلف اجتماعی، نقش مذهب در امر ازدواج، وجوه حقوقی و اقتصادی مهریه‌ها، اوزان و مقیاس‌ها و وضعیت زنان و تلاش‌های آنان برای کسب امتیازات حقوقی بیشتر، سبک نگارش اسناد، آرایه‌های هنری و تذهیب به کار رفته در این اسناد و... دارای ارزش‌های اطلاعاتی گرانقدری هستند که از دل عقدنامه‌های ازدواج، استخراج می‌شوند. این عقدنامه‌ها که اسناد گرانقدری به شمار می‌روند از لحاظ سندشناسی و همچنین از نظر ساختار ظاهری یعنی شکل، ابعاد، تعداد سطور، نوع کاغذ، نوع خط، روش سیاق، زبان نگارش، رنگ، حاشیه‌ها، مُهرها و امضاها، نقوش تزئینی، همچنین از نظر ساختار محتوایی و... بسیار حائز اهمیت و قابل توجه هستند.
این عقدنامه‌ها در گذشته، خصوصیاتی داشته‌اند؟
بیش از ۵۰۰ عقدنامه ازدواج (مهرنامه، نکاح‌نامه یا قباله ازدواج) تاکنون در مرکز اسناد آستان قدس رضوی ثبت شده است. این عقدنامه‌ها به دو شکل تک‌برگی و دفترچه‌ای بوده و ابعاد و سطرهای آن‌ها بسیار متنوع است. صدور عقدنامه‌های دفترچه‌ای ازدواج از دوره قاجار در میان جوامع ایرانی مرسوم شد که برحسب شرایط زمان در دوره‌های پهلوی اول، دوم و همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به صورت‌های گوناگون و تحت عنوان سند ازدواج صادر و به زوجین تحویل داده می‌شود.
ابعاد عقدنامه‌های موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی متفاوت است. کوچک‌ترین آن‌ها ۲۱*۱۲ سانتی‌متر و بزرگ‌ترین آن‌ها ۱۰۲*۶۰ سانتی‌متر عرض و طول دارند، قدیمی‌ترین این عقدنامه‌ها مربوط به دوره افشاریه (سال۱۱۸۹ هجری قمری و مربوط به دورانی که افشاریان در خراسان بزرگ حکمرانی می‌کردند) و جدیدترین عقدنامه‌های موجود هم مربوط به دوره معاصر (سال۱۳۵۰هجری شمسی یعنی دوره پهلوی دوم) است و همچنان در طول سال‌های اخیر نیز به تناوب توسط اشخاص یا مجموعه‌های مختلف، عقدنامه‌ها و اسناد مرتبط با ازدواج هم به این مرکز ارسال شده است. در بین عقدنامه‌های مربوط به دوره قاجار، اسنادی با ۱۰ سطر تا ۵۸ سطر به چشم می‌خورد. عقدنامه‌های مزبور با انواع خط ثلث، رقاع، نستعلیق و شکسته نوشته شده‌اند و برخی از خطوط عقدنامه‌ها دارای خوشنویسی ممتاز و برخی از عقدنامه‌ها با خط معمولی نوشته شده که معمولاً بستگی داشته به نوع طبقات اجتماعی افراد که این عقدنامه برای آنان نوشته می‌شده است.
برای نوشتن ارقام از روش سیاق هم در کنار عددنویسی امروزی استفاده شده است. این عقدنامه‌ها به زبان فارسی بوده و استفاده از لغات و کلمات عربی هم در بسیاری از آن‌ها رایج بوده است. در این عقدنامه‌ها مواردی شامل تسمیه (آغازعقدنامه با نام‌ها و صفات مربوط به پروردگار متعال مثل هوالمولف بین القلوب و...)، تحمیدیه (یعنی حمد و سپاس ذات مقدس الهی)، معرفی زوجین، میزان و نوع مهریه، تاریخ عقد و تأیید شهود در حاشیه و... وجود دارد. برخی از آن‌ها همچنین دارای مقدمه‌ای در اهمیت ازدواج، شرایط ضمن عقد، مصالحه نامه‌ها و... هستند. در برخی از این عقدنامه‌ها نقوش تزئینی و نقش‌های ترنج، نیم ترنج، شمسه، بته جقه، تاجی، گنبدی شکل، اشکال هندسی، طرح‌های اسلیمی، گل و برگ ختایی و برگ‌های چهارلچکی و انواع رنگ‌های متنوع و... به چشم می‌خورد. عقدنامه‌های بسیار قدیمی مربوط به دوره قاجاریه معمولاً روی کاغذهای فرنگی نوشته می‌شد که رنگ آن‌ها معمولاً نخودی و در مواردی آبی است. بیشتر عقدنامه‌ها به زبان فارسی بوده، اما چند نمونه هم وجود دارد که به زبان‌های عربی و ترکی نگارش شده است. سبک نگارش عقدنامه‌ها با همدیگر متفاوت است. بیشتر آن‌ها بسیار مطول و مفصل نوشته می‌شد که این طولانی و مفصل بودن به دلیل بیان اهمیت و قداست ازدواج و ضرورت آن، بیان آیات و روایت‌ها و عبارت‌های ادبی اختصاص یافته است، همچنین دارای تعبیرها، تشبیه‌های ادبی و عبارت‌های استعاری سنگین است. برای نگارش این سطور معمولاً از واژه‌های موزون و آهنگین استفاده می‌شد. در قسمت معرفی زوجین از عناوین توصیفی متعدد و اغراق‌آمیز برای آنان و پدرانشان استفاده می‌شد. یکی از موارد درج شده در عقدنامه‌ها، تعیین زمان ازدواج است که معمولاً در بهترین وقت از اوقات سال و شریف‌ترین ساعت از ساعات شبانه‌روز ازدواج انجام می‌شد و در عقدنامه‌ها از این عبارت که «ساعتی که اتصال سعدین را لایق و اجتماع نیرین را مناسب و موافق بود» استفاده می‌شد. به عنوان مثال ماه‌های قمری ذی‌الحجه، رجب المرجب، ذی‌القعده، ربیع‌الثانی، شعبان و شوال بیشترین اوقات و روزهای ازدواج بود، اما بیشتر ازدواج‌ها در ماه شریف ذی‌الحجه به دلیل وجود اعیاد مبارک «قربان و غدیرخم» و همچنین چون این ماه، پیش از ماه محرم‌الحرام بوده، انجام می‌شده است. در ماه‌های محرم‌الحرام و صفرالمظفر نیز به خاطر رعایت ادب و احترام به مناسبت روزهای حزن و اندوه اهل بیت عصمت و طهارت(ع) معمولاً ازدواجی بین زوجین صورت نمی‌گرفت هرچند که اگر هم صیغه عقد ازدواج جاری می‌شد از نظر شرعی و قانونی اشکالی نداشت. در پایان عقدنامه‌ها، دعاهایی در حق زوجین مبنی بر ایجاد الفت بین زوجین، داشتن نسلی نیکو، فرزندان زیاد، روزی فراوان، سلامتی، نائل شدن به شفاعت حضرت پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصوم و مطهر ایشان، عمر طولانی و... نوشته می‌شد. همچنین در حاشیه سمت راست و بالای عقدنامه‌ها، مُهر و یادداشت شهود از بالا به پایین در تأیید اجرای صیغه عقد و انعقاد پیوند ازدواج شرعی و قانونی بین زوجین، نوشته می‌شد و در ذیل پایین عقدنامه‌ها هم تاریخ جاری شدن صیغه عقد ازدواج به تاریخ هجری قمری درج می‌شد.
در این عقدنامه‌ها میزان مهریه چگونه درج می‌شده است؟
در زمینه بررسی مهریه‌های مندرج در این اسناد، ما با نوع معیشت خانواده‌ها، اوزان و مقیاس‌های رایج آن دوره، صنایع‌دستی خاص شهرها، معماری و اصطلاحات رایج آن، انواع کفپوش‌های ساده و تزئینی، توجه به وسایل ابتدایی و ضروری همانند فرش، رختخواب و ظروف مسی، اهمیت زمین و آب در جامعه کشاورزی ایران و... آشنا می‌شویم. در این عقدنامه‌ها، مهریه و مبالغ آن یا املاک، اقلام و اجناسی که مربوط به مهریه می‌شد و یا شروط ضمن عقد نیز نوشته می‌شد. آنچه امروزه هم در عقدنامه‌ها مطابق شرع مقدس اسلام و قوانین جاریه کشور مورد توجه است، تعیین میزان و مبلغ مهریه برای عقد ازدواج است. در عقدنامه‌های قدیم، معمولاً برای مهریه‌ها، قرآن کریم (که معمولاً قیمت یک نسخه قرآن کریم که خطی بوده هم در عقدنامه‌ها درج می‌شد)، وجه نقد، فلزات قیمتی، آب و املاک زراعی، عمارت مسکونی، گوسفند و اجناسی چون فرش، لباس، رختخواب و... تعیین می‌شد. برخی از مهریه‌ها شامل تمام این موارد و یا گاهی تنها یک یا چند قلم از موارد اشاره شده بود. ضمناً در بعضی از عقدنامه‌ها، پرداخت مهریه بر ذمه زوج (شوهر) و یا خانواده شوهر (شامل پدر، مادر و برادر) تأکید می‌شده است که معمولاً وجوه نقد را شوهر برعهده می‌گرفته و پرداخت موارد غیرنقدی مانند: عمارت، املاک، آب و زمین‌های زراعی و مسکونی را خانواده شوهر متقبل می‌شدند. در برخی از عقدنامه‌ها به طور مؤکد بر پرداخت نیمی از مهریه مربوط به وجوه نقدی عندالمطالبه از سوی زوج به زوجه در مجلس مزبور که امروزه به اصطلاح «مراسم عقد ازدواج» نامیده می‌شود، تأکید شده است.
علاوه بر مهریه در برخی از عقدنامه‌ها شرایط ضمن عقد نیز نوشته می‌شده است. مهم‌ترین این شروط واگذاری حق طلاق به زوجه در صورت نرسیدن نفقه و کسوه(یعنی لباس) از سوی شوهر بوده است. همچنین حق سُکنا نیز در برخی از این عقدنامه‌ها به زوجه واگذار می‌شده است. معمولاً موارد دیگری هم در عقدنامه‌ها از جمله تهیه طلا و جواهر، مروارید، نقره و مس، طاحونه (آسیای بادی)، انواع فرش شامل قالی، نمد، گلیم، پلاس و...، تهیه ابریشم، رختخواب، شال زنانه، البسه حریر یا ابریشم، کنیز، غلام، شتر، گوسفند، چند اصله نخل، نمک، گندم، آینه و شمعدان، چادر و جانماز، سماور، قهوه، سینی، آفتابه و لگن، پی‌سوز و... از جمله مواردی است که به عنوان اقلام مهریه تعیین و تهیه آن برعهده داماد بوده است.
نظر شما