چهاردهم ربیع‌الثانی یادآور قیام مختار ثقفی است؛ حرکتی که با شعار «یا لثارات الحسین(ع)» و انتقام گرفتن از قاتلان سیدالشهدا(ع) سامان گرفت. به همین بهانه با حجت‌الاسلام دکتر حسین قاضی‌خانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به گفت‌وگو پرداخته و نقش قیام امام حسین(ع) در شکل‌گیری قیام‌های بعد از سال 61ه‍.ق را مورد بررسی قرار دادیم که در ادامه می‌خوانید.

قیام امام حسین(ع)، قیامی شاخص است

دکتر قاضی‌خانی با بیان اینکه قیام امام حسین(ع) تنها قیامی ساده نیست، می‌گوید: این قیام ابعاد مختلفی را در خود دارد؛ بحث مبارزه با ظلم، مبارزه با فساد، اینکه چه کسی شایستگی حاکمیت بر مسلمانان را دارد و ابعاد مختلف اجتماعی و فرهنگی که بخشی دیگر از این اهداف هستند. از آن جایی که مجموعه این ابعاد را در قیام امام حسین(ع) می‌بینیم؛ لذا قیام‌های بعدی که در جامعه اسلامی شکل می‌گیرد، متناسب با اینکه چه افرادی قیام‌ها را شکل می‌دهند، در رسیدن به اهداف خود از قیام امام حسین(ع) یاد می‌کنند؛ قیام امام حسین(ع)، قیامی شاخص است.

او می‌افزاید: امام حسین(ع) شخصیتی فرامذهبی است. ایشان فقط مخصوص به شیعیان نیست و کل جامعه اسلامی آن زمان نیز امام حسین(ع) و تفکرات او را به عنوان فردی شایسته از خاندان رسالت و دارای شخصیتی والا قبول داشتند. به همین خاطر افرادی که در دوره‌های بعد قیام کردند متناسب با اهدافی که داشتند الگوگیری قیام امام حسین(ع) را سرلوحه برنامه‌های خود قرار دادند؛ البته منظور از این قیام‌ها، حرکتهای مربوط به معصومین نیست بلکه مجموعه‌ای از افراد که خاندان اهل بیت(ع) را به عنوان رهبران سیاسی خود قبول داشتند که طیفی از آن‌ها شیعیان دوازده امامی هستند.

این پژوهشگر تاریخ تشیع اضافه می‌کند: هر چه رنگ شیعی این قیام‌ها بیشتر می‌شد الگوبرداری از قیام امام حسین(ع) نیز بیشتر بود. از اعتراض عبدالله بن عفیف ازدی تا سخنرانی‌های امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س)، قیام توابین و قیام مختار همگی از جمله اعتراضات و قیام‌های پس از شهادت امام حسین(ع) محسوب می‌شوند؛ اعتراضات و قیام‌هایی متأثر از حادثه کربلا که هر چند سرکوب شدند اما زمینه‌ سقوط حکومت بنی‌امیه را فراهم کردند.

قیام مختار جدی‌ترین حرکت شیعی برای خونخواهی امام حسین(ع) بود

عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ تشیع عنوان می‌کند: قیام توابین اولین قیام شیعی بود که در سال 64 ه‍.ق علیه حکومت اموی در خونخواهی از امام حسین(ع) توسط مردم کوفه شکل گرفت. بعد از واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یارانش در سال ۶۱ ه‍.ق، برخی شیعیان که با وعده بیعت، از امام(ع) دعوت کرده بودند که به کوفه بیاید و پس از یاری نرساندن به امام(ع) پشیمان شده بودند، تصمیم گرفتند که گناه و اشتباه خود را جبران کنند. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که این ننگ جز با کشته‌شدن در راه امام حسین(ع) و گرفتن انتقام از قاتلان او پاک نمی‌شود؛ پس سراغ قاتلان امام حسین(ع) رفتند تا با آنان مقابله کنند و چون اصل این جریان را در شام می‌دیدند، تلاش کردند به سمت شام حرکت کرده و با لشکر بنی‌امیه و شامی‌ها درگیر شوند و قاتلین که در کوفه بودند را رها کردند.

او به قیام دیگر بعد از واقعه عاشورا اشاره کرده و می‌گوید: قیام مختار جدی‌ترین حرکت شیعی برای خونخواهی امام حسین(ع) بود. این قیام در جامعه کوفه انجام شد که پیروان ائمه(ع) در آنجا بیشتر حضور داشتند. طرفداری از اهل بیت(ع) در قیام‌هایی که در کوفه انجام می‌شد بیشتر بود؛ البته این امر به این معنا نیست که شهر کوفه همه شیعه بودند بلکه شیعیان در کوفه درصد حضور بیشتری داشتند. گروه‌های مختلفی در آن جا ساکن بودند اما تعداد شیعیان نسبت به شهرهای دیگر مانند مکه و مدینه و... بیشتر بود.

دکتر قاضی‌خانی یادآور می‌شود: در حرکت‌های ضد ظلم و ضد بنی‌امیه، قیام مختار رنگ و بوی بیشتری برای انتقام گرفتن از قاتلین امام حسین(ع) دارد. او از ابتدا حرکت خود را بر همین مبنا گذاشت و توانست طی چند نبرد بر مخالفان خود در کوفه و سپس سپاه اموی چیره شود، اما در نهایت روابط خصمانه مختار با آل زبیر باعث شکست و کشته شدنش به دست نیروهای حاکم زبیری بصره بعد از چهار ماه محاصره شد.

قیام امام حسین(ع) خاموش‌نشدنی است

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی توضیح می‌دهد: بعدها حرکت‌های دیگری مانند قیام زید بن علی فرزند امام چهارم بر ضد حکومت بنی‌امیه در کوفه شکل گرفت که شیعیان محور آن بودند. زید با انگیزه خونخواهی امام حسین(ع)، امر به معروف و نهی از منکر و گرفتن خلافت از دست بنی‌امیه قیام کرد. قیامی که با الگو گرفتن از قیام امام حسین(ع) و یادکرد از قیام آن حضرت انجام شد.

او بیان می‌کند: در دوره‌های بعدی هم افرادی را مشاهده کرده‌ایم که به خونخواهی از حضرت برخواسته و با الگوگیری از قیام او با ظالمان روبرو شده و مقابله می‌کنند. قیام امام حسین(ع) قیامی فراجناحی است و ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی در این قیام دخیل هستند. امام حسین(ع) شخصیتی پذیرفته شده است و می‌توان رگه‌هایی را پیدا کرد که آن‌ها از قیام امام حسین(ع) الگو می‌گیرند، تبلیغ می‌کنند و یا اینکه حرکتی ضد ظلم انجام می‌دهند. آن‌ها امام حسین(ع) را به عنوان فردی که ضد ظلم و ضد حاکمیت بنی‌امیه اقدام کرده، مطرح می‌کنند.

دکتر قاضی‌خانی در پایان به تأثیر قیام‌ امام حسین(ع) بر حرکت‌های دوران عباسی نیز اشاره کرده و خاطرنشان می‌کند: در دوره بنی‌عباس نیز حرکت‌هایی انجام شد و تمام قیام‌هایی که بعد از واقعه عاشورا بر ضد حکومت بنی امیه صورت گرفت، در دوران حکومت‌ خودکامه بنی‌عباس نیز ادامه داشت و امام حسین(ع) برای آزادی‌خواهان آن دوره هم الگو بود و این انقلاب‌ها در طول تاریخ خاموش نشد. قیام امام حسین(ع) سرآغاز تاریخ انقلاب‌ها و نخستین قیامی بود که راه مبارزه‌جویی را به مردم آزاده جهان نشان داد.