برخی از مورخان از این واقعه با عنوان «انقلاب مشهد» یاد کرده‌اند. دلیل اصلی قیام سال ۱۲۶۴ مشهد را زیاده‌روی و سوءرفتار «آصف‌الدوله»، حاکم خراسان دانسته‌اند.
او که در پی تصاحب املاک «ابوالقاسم‌خان قرائی»، یکی از خوانین متنفذ خراسان بود، در خرداد سال ۱۲۶۴، دستور داد تا فرد مذکور را به زور از حرم مطهر رضوی بیرون بکشند و به دارالحکومه ببرند. افزون بر این، «آصف‌الدوله» فرمان تبعید «اصحاب سراچه» را به کلات و درگز نیز صادر کرد. «اصحاب سراچه» گروهی از عالمان عارف‌مسلک و خواهان تغییر و اصلاح جامعه بودند که در خانه‌ای کوچک موسوم به «سراچه» در نزدیکی مسجد گوهرشاد گرد هم می‌آمدند.
«اصحاب سراچه» علمایی بودند که مشروطیت را قبول داشتند، اما آن را در همه ابعادش برنمی‌تابیدند. مهم‌ترین شخصیت این گروه «حاج میرزا حبیب مجتهد خراسانی» بود که در میان مردم مشهد محبوبیت فراوانی داشت. به نوشته «غلامرضا جلالی»، «زین‌العابدین سبزواری، از اصحاب سراچه که بعدها در جنبش مشروطه با عنوان ریاست طلاب خراسان به پشتیبانی از مشروطه برخاست و از این روی به رئیس الطلاب شهرت یافت، صبح‌ها در اوج محبوب بودن اصحاب سراچه ـ سال‌ها پیش از انقلاب مشروطه ـ
در یکی از شبستان‌های مسجد جامع گوهرشاد جلوس می‌کرد و تا اذان ظهر به بحث و گفت‌وگو درباره مسائل اجتماعی ـ سیاسی برای طلاب می‌پرداخت.
از جمله جستارهایی که در این نشست‌ها از او نقل کرده‌اند: پیشرفت کشورها و ملت‌های غرب در علم و صنعت، واپس‌ماندگی مسلمانان در امور دینی و دنیوی، تعصب‌های بیهوده و عمر بر باد ده شیعه و سنی است».
ظاهراً همین رویکرد «اصحاب سراچه» سبب تبعید آن‌ها به درگز و کلات شد. «آصف‌الدوله» پس از تبعید این افراد و در پی شکستن حرمت حرم رضوی، به شدت مورد اعتراض مردم قرار گرفت. «اعتمادالسطنه» از رجال دوره قاجار، قیام پنج‌ماهه مردم مشهد را به دلیل «قتل شخص سیدی که در بست بوده، او را بیرون کشیده‌اند و سرش را بریده و بعضی تعدیات و مداخلی که او[آصف‌الدوله] را بدنام کرده و هم دولت را در سرحد روس بدنام نمود»، می‌داند.
مردم مشهد در اعتراض به اعمال ظالمانه حاکم خراسان، ارگ حکومتی مشهد را محاصره کردند. سربازان حکومتی که می‌دانستند قیام مردمی مورد حمایت تعداد زیادی از علماست، از شلیک به مردم خودداری کردند. ناصرالدین‌شاه کوشید با اعزام نیرویی به فرماندهی «مهدی‌قلی‌خان سهام‌الملک»، مردم را سرکوب کند، اما کاری از پیش نبرد. مردم مشهد برای جلوگیری از رسیدن اخبار به تهران، سیم تلگراف را قطع کردند. تجمع مردم مشهد در منطقه ارگ همچنان ادامه داشت، تا اینکه شاه به ناچار، «آصف‌الدوله» را از حکومت خراسان عزل و «محمودخان قراگوزلوی همدانی» را که بعدها به «ناصرالملک» ملقب شد به حکومت خراسان منصوب کرد.
پیروزی مردم مشهد در این قیام، بازتاب فراوانی در سراسر کشور یافت و زائران، خبر توفیق مردم این خطه را در قیام علیه ظلم حکام قاجار، به تمام نقاط کشور رساندند و حکومت قاجار، بیش از پیش نزد مردم بی‌اعتبار و آبرو شد.
نظر شما