به استثنای یک سال گذشته که به علت شیوع و انتشار ویروس منحوس کرونا، رفت و آمد و تشرف زائران بارگاه مقدس امام هشتم(ع) تحت تأثیر این بلیّه و بیماری کم‌نظیر جهانی در ۱۰۰ سال اخیر قرار گرفت، همه ساله زائران، دلدادگان و ارادتمندان بسیاری از سراسر ایران، جهان اسلام و دنیا به زیارت این بارگاه مقدس و متبرک می‌شتابند. از طرف دیگر، مطابق آنچه از اسناد موجود در آستان قدس رضوی به دست می‌آید، این اسناد نشان می‌دهند که در طول تاریخ و در زمینه ارائه خدمات به زائران در تشکیلات منسوب به بارگاه مطهر امام هشتم(ع) چه افراد و گروه‌هایی در اداره و مدیریت این تشکیلات مقدس نقش داشته و برای رفع مشکلات زائران، کارگشایی می‌کردند. مطابق بررسی برخی از اسناد و مدارک موجود در تشکیلات اداری و سازمانی آستان قدس رضوی که از دوره‌ها و سالیان دور باقی مانده است، بعضی از این اسناد حکایت از نقش تأثیرگذار زنان از جنبه‌های مختلف در ارتباط با آستان قدس رضوی و بارگاه ملکوتی حضرت ثامن‌الحجج(ع) دارند.

به مناسبت فرا رسیدن سالروز ولادت باسعادت یگانه بانوی دو عالم، حضرت فاطمه زهرا(س) و هفته بزرگداشت مقام و منزلت «زن» و روز مادر، در ادامه به طور اجمالی به بررسی نقش و حضور بانوان در تشکیلات و ارائه خدمات در آستان مقدس رضوی و اقدام‌های خیرخواهانه آنان در این تشکیلات منور و مقدس می‌پردازیم تا از این دریچه، هر چه بهتر و بیشتر به نقش زنان در توسعه و پیشرفت فرهنگ اصیل اسلامی‌- ایرانی به ویژه فرهنگ شیعی پی ببریم.گفتنی است در تهیه این گزارش از کتاب گزیده‌ای از اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی (از دوره صفویه تا دوره پهلوی اول) تألیف «الهه محبوب فریمانی» و «زهرا طلایی» دو نفر از بانوان محقق و پژوهشگر تاریخ و شاغل در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و از نظرات و مساعدت آنان، بهره‌مند شده‌ایم.

اسناد سه‌گانه مربوط به زناندر آستان قدس

مطابق آنچه در این کتاب آمده است، اسناد مربوط به زنان در تشکیلات آستان قدس رضوی به لحاظ موضوعی به سه دسته تقسیم می‌شود؛ دسته اول مربوط به زنانی است که به علت نیاز تشکیلات اداری و سازمانی آستان قدس برای اداره امور مرتبط با بانوان زائر، در قسمت‌های مختلف به خدمت گمارده شدند و حقوق دریافت کرده‌اند، بنابراین دیده می‌شود که در دوره‌های مختلف، مشاغل خاصی برای زنان ایجاد شده و عمده آن‌ها محدود به خدمت برای زائران زن بوده است.دسته دوم مربوط به زنان واقف، نذرکننده و اهداکننده است که در دوره‌های مختلف، املاک و اشیای گوناگونی را وقف یا نذر روضه منوره حرم مقدس حضرت امام رضا(ع) کردند.

نام زنان واقف دیگری نیز در بین واقفان قرآن و کتاب‌های مذهبی به حرم امام رضا(ع) در اسناد موجود در آستان قدس رضوی دیده می‌شود. در کتاب گزیده‌ای از اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی، نام تعدادی از زنان واقف املاک و مزارع مانند: رقیه بیگم، گلرخ خانم و... و زنان واقف کتاب مانند: شاهزاده خانم دختر مصطفی خان، جهان بانوبیگم دختر میرقاسم بیگ حاکم اصفهان، مریم بیگم دختر شمسی خان بیگ تبریزی و زنان دیگر، همراه نام تعدادی از زنان نذرکننده فرش، پرده، قندیل و دیگر اشیا آمده است.

دسته سوم نیز مربوط به زنانی است که از آستان قدس کمک دریافت می‌کردند. این کمک‌ها یا طبق درخواست ایشان ارائه می‌شده و یا طبق دستورالعمل مصارف موقوفات و تحت عنوان وظیفه، تصدق و مدد معاش صورت می‌گرفته است.

زنان کفشبان، بخورسوز و ضابطه

با رسمی شدن مذهب شیعه در دوره صفوی، امکانات زیارتی توسعه یافته و زیارت رونق گرفت. یکی از پیامدهای رواج زیارت، افزایش تعداد زنان زائر بود که برای متولیان آستانه مقدسه رضویه به کارگیری زنان را برای ارائه خدمات ویژه به آنان الزامی ساخت. اسناد آستان قدس نام زنان زیادی را که در بخش‌های مختلف خدمت کرده‌اند، نشان می‌دهد. این مشاغل و محل خدمت آنان از دوره صفویه تا اوایل دوره پهلوی اول نیز در کتاب یاد شده، آمده است.

 زنان شاغل در روضه منوره صاحب شغل‌های زیارت‌نامه خوانی، کفشبانی، بخورسوزی، ضابطه‌گی و جاروکشی، خادمی و... بوده اند. دارالشفاء آستانه مقدسه رضویه بخش دیگری بود که با وجود بیماران زن، ارائه خدمات به آنان توسط زنان ضرورت داشت. مشاغل زنان در این بخش عبارت بود از: خادم بیماران، عزب دارالشفاء، بیماردار، داروساز و...، تولیت بخشی از این موقوفات پس از انقراض نسل پسران واقف به زنان بازمانده از خاندان واقفان مربوط رسیده است، بنابراین نام تعدادی از متولیان زن در این اسناد آمده و مراحل ادعا و رسیدگی به ادعای آنان نیز در اسناد ثبت شده، نمونه‌هایی از این موارد است که در کتاب مذکور به برخی از آن‌ها اشاره شده است.

با مدرن شدن نظام اداری در اوایل دوره پهلوی اول، در آستان قدس نیز بعضی از تأسیسات جدید ایجاد شد. پرورشگاه آستان قدس یکی از این مواردی بود که زنان در آنجا به عنوان مدیر، معاون، تعدادی پرستار، رخت‌شوی، آشپز، اطوکش، خدمتکار و... به کار گرفته شدند. آنان در دبستان دوشیزگان رضوی به عنوان مدیر، ناظم، معلمه، فراش زنان و... صاحب پست شدند. همچنین در نظام اداری جدید بعضی پست‌های دیگر مانند مهندسی، کارمند بایگانی، ماشین‌نویس و... به زنان واگذار شد.