دوران کودکی بسیاری از ما، با همراهی پدر و مادرمان در مجالس قرائت قرآن ماه مبارک رمضان گذشته است؛ مجالسی که به آن‌ها «دوره قرآن» می‌گفتند؛ جایی که هر بچه مسلمانی، نخستین آشنایی خود را با مفهوم قرائت قرآن و حتی معانی بلند آن تجربه می‌کرد و چه تجربه شیرینی بود. در همه اماکن مذهبی، قرائت قرآن توسط قاریان توانمند، بخش بسیار مهمی از برنامه‌های هفتگی را تشکیل می‌دهد. در مساجد، معمولاً پس از اقامه نماز، چند صفحه‌ای قرآن تلاوت می‌شود؛ هر چه مکان مذهبی بزرگ‌تر و مهم‌تر باشد، اهتمام به تلاوت کلام وحی در آن بیشتر است؛ بنابراین درک اهمیت و عظمت برنامه تلاوت قرآن در حرم رضوی، خیلی سخت نیست. اما شاید خیلی از شما بزرگواران ندانید که قرائت قرآن در اماکن‌متبرکه، تشکیلات و تاریخی دارد که بسیار خواندنی و شنیدنی است؛ آن هم در ایام ماه مبارک رمضان. در این قسمت از رواق، قرار است با هم در تاریخ و گذشته حرم مطهر سفر کنیم و گزارش‌هایی درباره تاریخ قرائت قرآن و نیز کسانی که برای این کار برگزیده می‌شدند، اطلاعاتی به دست آوریم؛ همراه ما باشید.
نخستین قاری شناخته‌شده حرم رضوی
تاریخ قرائت قرآن در حرم مطهر و حضور حافظان و قاریانی که با صدای خوش، مردم را مستفیض می‌کردند، تقریباً با تاریخ شکل‌گیری این مکان مقدس، برابر است. یعنی اگر بخواهیم دقیق بگوییم، یک‌هزار و ۲۰۰ سال است که برنامه قرائت قرآن در حرم رضوی وجود دارد؛ هر چند اسنادی درباره این برنامه، دست‌کم تا قرن چهارم در دست نیست. نخستین سندی که در آن اشاره‌ای به موضوع قرائت قرآن و فعالیت حفّاظ در حرم رضوی شده، وقف‌نامه‌ای است که در ربیع‌الاول سال ۳۹۳ق، پشت قرآن وقفی ابوالقاسم، منصوربن‌کثیر به رشته تحریر درآمده و در آن، به عنوان قاریان و حافظان قرآن در حرم رضوی اشاره می‌شود. در قرآن وقفی ابوالبرکات کاتب نیز که در سال ۴۲۱ق بر روضه‌منوره وقف شد، چنین گزارشی هر چند به صورت محدود وجود دارد. اما از همه مهم‌تر، شیخ صدوق، در کتاب ارجمند «عیون‌اخبارالرضا(ع)»، به نام یکی از قاریان برجسته حرم رضوی در دوره سامانی، به نام «ابونصر المقری» اشاره کرده است که با توجه به محدودیت منابع، باید او را قدیمی‌ترین قاری شناخته‌شده آستان قدس بدانیم که در حدود یک‌هزار سال پیش، وظیفه قرائت قرآن در اماکن‌متبرکه را برعهده داشت.
تشکیلات حفّاظ در دوره تیموری
با وجود این اطلاعات جسته و گریخته، آگاهی دقیقی درباره ساختار و نظام فعالیت حُفّاظ یا همان قاریان قرآن در حرم رضوی تا ابتدای قرن نهم هجری قمری و دوره تیموری، در دست نیست. در این دوره، ساخت «دارالحُفّاظ» و نیز وقف املاکی برای تأمین مقرری قاریان، در کنار موقوفه گوهرشاد خاتون که در آن به موضوع قرائت قرآن به نیابت از واقف اشاره شده است، نشان می‌دهد تشکیلات قاریان در حرم مطهر، نظم و نسقی داشته است تا جایی که چند دهه بعد و در دوره حکومت سلطان حسین‌بایقرا، فرمانی برای خواجه عبدالله مروارید صادر شد و او را به عنوان صدرالحفّاظ حرم رضوی تعیین کردند. جمعیت قاریان و حافظان قرآن در حرم مطهر طی این دوره تاریخی افزایش یافت تا جایی که روزبهان خنجی در «مهمان‌نامه بخارا»، ضمن ارائه گزارش حمله ازبکان به شهر مشهد و اشغال آن، چنین آورده است که شیبک‌خان، امیر ازبک، دستور داد حافظان قرآن از روضه‌منوره خارج شوند و در بیرون از آن و شاید درون صحن‌های محدود حرم رضوی، به قرائت قرآن بپردازند. این گزارش‌ها مربوط به اوایل دوره صفوی و حدود ۵۰۰ سال پیش است.
نظام‌مند شدن فعالیت حُفّاظ
طبق روال معمول گزارش‌های تاریخی رواق، باید دوباره عرض کنم که در دوره صفویه، شرایط نظم و نسق حرم رضوی و اداره امور، بسیار منظم‌تر و بهتر شد. در این دوره، هم زائران حرم رضوی افزایش یافتند و هم اماکن‌متبرکه بزرگ‌تر و بیشتر شدند. به این ترتیب، فعالیت قاریان نیز بیشتر شد؛ چرا که موقوفه‌های بیشتری به این کار اختصاص یافت و برخی افراد که طبق وصیت در حرم رضوی دفن می‌شدند، موقوفه‌ای را برای قرائت منظم قرآن بر سر مزارشان تعیین می‌کردند. از آن جمله، شاه تهماسب‌اول صفوی است که پنج قاری برای تلاوت قرآن بر مزارش تعیین شد. جالب است بدانید در این دوره، حفّاظ حرم رضوی به دو دسته دورِ سر مبارک و حفّاظ حرم تقسیم می‌شدند. بنابراین در دوره صفوی، به احتمال زیاد، قاریان قرآن اطراف ضریح مطهر هم مستقر بودند؛ اما با افزایش جمعیت زائران و کمبود فضا، برنامه قرائت به مکان‌های مجاور انتقال یافت و در قالب برنامه‌های دیگری منظم شد که احتمالاً«مراسم صفه» که امروزه، صبح و شام و با لباس رسمی، در رواق دارالسلام برگزار می‌شود، یادگاری از همان برنامه‌های اولیه باشد. در بخش قرائت قرآن آستان، طی دوره صفوی و با کمی تغییر در دوره‌های بعد، خطیب، صدرالحفّاظ و حفّاظ فعالیت داشتند. صدرالحفّاظ رئیس و مسئول قاریان قرآن بود و تحت نظر خادم‌باشی فعالیت می‌کرد. این رسم بدون تغییر در دوره افشاریه نیز ادامه یافت و در نظام‌نامه‌های تعیین شده آستان، ساختار منظم و قاعده‌مندی به خود گرفت. تقسیم‌بندی قاریان و حافظان قرآن در دوره قاجار هم، با همان روش دوره صفویه انجام می‌شد. محل قرائت قرآن حفّاظ حرم، رواق‌هایی مانند دارالحفّاظ، دارالسعاده، مسجد بالاسر، توحیدخانه و گاه بخش‌های دیگر حرم مطهر بود. در این دوره، منصب سلطان‌القراء هم وجود داشت که بالادست صدرالحفّاظ بود و بر کار قاریان نظارت می‌کرد. این افراد همگی بر قواعد قرائت مسلط بودند و عموماً صدایی خوش داشتند. اگرچه ساختار اداری بخش حُفّاظ حرم رضوی در سال ۱۳۰۷ش دچار تغییراتی شد، اما برنامه آن‌ها تقریباً بدون تغییر باقی ماند به ویژه از سال ۱۳۲۱ش و پس از سقوط دیکتاتوری رضاشاه، برنامه قرائت قرآن در حرم مطهر، نظم بهتری یافت و در ماه مبارک رمضان ۱۴ تن از حفّاظ، تابستان‌ها در ایوان طلا و زمستان‌ها در دارالسلام، پس از نماز عصر و با تشریفاتی خاص، به قرائت قرآن می‌پرداختند که در این برنامه، زائران و مجاوران هم حضور داشتند؛ برنامه‌ای که طی سال‌های اخیر، با شکوه بسیار در حرم رضوی دنبال می‌شود و جمعیت زیادی در آن حضور پیدا می‌کنند.
نظر شما