بررسی این برنامه‌ها از دو منظر جالب و البته ضروری است؛ نخست با شناختن آن‌ها، می‌شود تاریخ حرم رضوی را بهتر شناخت و دوم اینکه با درک مفاهیم مستتر در این مراسم، می‌توان هنگام مشاهده یا شنیدن از آن‌ها، با حس معنوی و حالت خوش خادمان همراه شد و از فیض قدسی و پربرکت حضور در حرم امام رضا(ع) بیشتر بهره برد. در صفحه امروز رواق می‌خواهم برایتان از مراسم «تحویل کشیک» بگویم؛ مراسمی که به جز ماه رمضان، هر روز حدود نیم ساعت پس از طلوع آفتاب برگزار می‌شود و می‌توان در آن، حس خادم بودن و صفای حضور در حرم رضوی را بهتر و بیشتر درک کرد.
قدمت یک مراسم اداری و معنوی
«تحویل کشیک» مراسمی روزانه در حرم رضوی است که در آن خدام، دربانان و فراشان یک کشیک، خدمت را به کشیک بعدی تحویل می‌دهند. پیش از اینکه درباره جزئیات این مراسم حرفی بزنیم، بهتر است به سراغ تاریخش برویم. می‌دانیم کشیک در حرم رضوی از دوره صفویه به بعد، نظم و نسق درستی پیدا کرد و ابتدا به سه و بعدها به پنج و امروزه به هشت کشیک تقسیم شد. با این حال، ساختار خدماتی و تشریفاتی حرم رضوی پیش از دوره صفویه و به‌ویژه در عصر تیموری نیز مبتنی بر انتظام دادن به خدام در کشیک‌های مختلف بود. بنابراین می‌توان گفت احتمالاً مراسم تحویل کشیک قدمتی دست‌کم ۶۰۰ ساله دارد و البته می‌توان پیشینه بیشتری را برایش در نظر گرفت. با این حال، درباره جزئیات این مراسم تا پیش از دوره قاجار اطلاعات دقیقی نداریم. در دوره تولیت محمدخان رکن‌الدوله و در سال ۱۲۹۹ ق. ضمن تنظیم نظام‌نامه سرکشیک‌ها و خادم‌باشیان حرم مطهر، مکان و زمان برگزاری مراسم تحویل کشیک درج شده است و این شاید قدیمی‌ترین گزارش مدون از این مراسم محسوب شود؛ البته در اسناد قدیمی‌تر هم اشاراتی به مراسم تحویل کشیک شده است، اما به این دقت و گستردگی نیست. در نظام‌نامه رکن‌الدوله آمده است مراسم هر روز پس از برداشتن و خاموش کردن شمع‌های حرم مطهر و چلچراغ‌ها و تا یک ساعت و نیم از آفتاب گذشته، برگزار می‌شد؛ محل برگزاری دارالحفاظ بود و همه خادمان حرم مطهر باید در این مراسم حاضر می‌شدند. سرکشیک و خادمباشی نیز حضور می‌یافتند و مراسم با خواندن خطبه‌ای به نام امام رضا(ع) آغاز می‌شد. پس از پایان خطبه، خادمان کشیک روز قبل به منزل می‌رفتند و خادمان کشیک آن روز مسئولیت خدمت در حرم رضوی را برعهده می‌گرفتند. بنابراین می‌توان گفت در این دوره، اولاً شروع مراسم دقیق با زمان پایان استفاده از چراغ‌های حرم تنظیم می‌شد و ثانیاً، خدام نمی‌توانستند پس از این مراسم به عنوان خادم در حرم باقی بمانند. اما در سال ۱۳۰۷ ش. با اعمال تغییرات بنیادین در نظام‌نامه، مراسم تحویل کشیک به اول طلوع آفتاب منتقل شد و پس از برگزاری آن، خادمان می‌توانستند در کسوت خادمی، در حرم باقی بمانند.
شیوه‌نامه یک مراسم کهنسال
محل برگزاری مراسم در قرن‌های گذشته مدام تغییر کرده است. گویا در ابتدای کار، مراسم تحویل کشیک در پایین پای حضرت و در روضه منوره برگزار می‌شد، اما با افزایش تعداد زائران، ابتدا آن را به رواق دارالحفاظ و سپس به رواق‌های گنبد حاتم‌خانی، دارالسعاده، دارالولایه و دارالسرور منتقل کردند. در دائره‌المعارف آستان‌قدس رضوی مراسم تحویل کشیک چنین شرح داده شده است: «افراد کشیک همان روز حدود نیم ساعت بعد از طلوع آفتاب در محل تحویل کشیک حضور یافته، به ترتیب سرکشیک، معاون کشیک، خادمان، فراشان و دربانان به طور منظم در کنار دیوار با حالت خضوع و خشوع می‌ایستند. قرار گرفتن افراد بعد از معاون کشیک، فقط به ترتیب نوع خدمت است».
افراد کشیک روز قبل، بلافاصله پس از مراسم صفه، به مراسم تحویل کشیک وارد می‌شوند و مقابل افراد کشیک آن روز صف می‌کشند؛ «در این هنگام، سرکشیک یا معاون کشیک روز قبل، خطبه کوتاهی در ستایش پروردگار متعال و ثنای ائمه اطهار(ع) و ذکر نام مبارک حضرت ثامن‌الائمه(ع) و امام زمان(عج) و طلب مغفرت
برای عموم مسلمانان می‌خواند». پس از اتمام خطبه، تمامی خدام به شکرانه نعمت خدمت در بارگاه منور رضوی، سجده شکر به جا می‌آورند و سپس اعضای کشیک روز قبل، ضمن مصافحه و دیده‌بوسی، مراسم تحویل کشیک را به پایان می‌برند. در حال حاضر به دلیل شبانه‌روزی بودن فعالیت در اماکن متبرکه، در مراسم تحویل کشیک مانند قرن‌های گذشته، همه خادمان شرکت نمی‌کنند و تعدادی از آن‌ها برای اداره امور، در پست‌های خود باقی می‌مانند. اینکه ترتیب و نحوه مراسم از چه زمان شکل گرفته است، همان‌طور که گفتیم، معلوم نیست، اما می‌توان گفت نحوه برگزاری مراسم و برنامه‌های آن، در طول تاریخ به‌تدریج تکمیل و اصلاح شده است.
نظر شما