در حرکت به سمت تمدن اسلامی که نیازمند عزم ملی، وجدان کاری و پرهیز از تن‌پروری است، دین چه تدبیری برای تفریح و فراغت در این بین اندیشیده است. حجت الاسلام دکتر جواد ایروانی، دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی در پژوهشی جایگاه تفریح و سرگرمی در سبک زندگی رضوی و تأثیر آن بر تمدن‌سازی را مورد بررسی قرار داده و سعی کرده به سؤالاتی که مطرح شد، از سیره امام رضا(ع) پاسخ‌های قانع‌کننده‌ای بدهد.
برنامه‌ریزی روزانه در چهار بخش
ضرورت و نیاز به تفریح نخستین مسئله‌ای است که حجت‌الاسلام دکتر جواد ایروانی به تأکید اهل بیت(ع) بر آن اشاره کرده و می‌گوید: از حضرت رضا(ع) نقل شده: تلاش کنید وقت شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای مناجات با خدا، ساعتی برای کار زندگی، ساعتی برای معاشرت با برادران و اشخاص مورد اعتماد که شما را از عیب‌هایتان آگاه نمایند و از دل با شما خالص و یک‌رو باشند و ساعتی که در آن برای لذت‌های غیرحرام خویش خلوت کنید و با این ساعت، برای سه ساعت دیگر نیرو می‌یابید. روشن است مقصود از ساعت در این گونه روایت‌ها، محدوده زمانی ٦٠ دقیقه نیست، بلکه به معنی بخشی از زمان است، چنان که تساوی زمانی بخش‌های یادشده نیز مدنظر نیست، چون ممکن است ساعت کار روزانه، بیشتر از ساعت عبادت یا تفریح باشد.
ایروانی اضافه می‌کند: بر این اساس، اختصاص بخشی از وقت خود به تفریح سالم و لذت‌های حلال، نه تنها نکوهیده و مکروه نیست، بلکه در شرایط عادی دست کم استحباب دارد و نوعی عبادت - به معنای گسترده - است. هرگاه ترک استراحت و تفریح سالم موجب زیان جسمی یا در مورد کارگر و کارمندی که برای دیگری کار می‌کند، موجب کاهش بازدهی در کار شود، مورد نکوهش قرار می‌گیرد.
۴ شرط مطلوبیت تفریح و سرگرمی در نگاه امام رضا(ع)
دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی این گزاره را که هر نوع سرگرمی و لذتی که فرد تمنای آن را دارد، نمی‌تواند مورد تأیید شرع هم باشد، این‌گونه تشریح می‌کند: باید دید تفریح‌های لذت‌بخش با چه شرایطی و در چه چارچوبی مطلوبیت می‌یابد. از روایت‌های مربوط به بحث برمی آید اباحه و بعضاً ارزشمندی آن‌ها در گرو تحقق شرایطی است که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
مباح بودن و رفع خستگی
ایروانی در بیان دو شرط نخست تفریح و سرگرمی می‌گوید: شرط نخست بنابر تصریح روایات این است که تفریح و لذت مورد تأیید، در چارچوب مباحات باشد. دومین شرط در خصوص تفریح‌های سالم و لذت‌بخش مورد تأیید و سفارش اسلام، آن‌هایی است که خستگی و ملالت را از آدمی رفع کند و به او نشاط و سرزندگی بخشد، به گونه‌ای که وی را برای انجام بهتر کار و عبادت، مهیا سازد. در سخن پیش گفته از امام رضا(ع)، «وهذه الساعة تقدرون علی الثلاث ساعات» فلسفه تشویق به تفریح سالم را روشن می‌سازد. بنابراین، آن دسته از سرگرمی‌ها که آدمی را ملول‌تر و بی‌نشاط تر سازد، دست‌کم برتری و مطلوبیت ندارد و اگر به جسم زیان رساند، ممنوعیت نیز می‌یابد.
با برنامه‌ریزی و منظم باشد
او ادامه می‌دهد: شرط سوم به برنامه‌ریزی فرد برمی‌گردد و باید به گونه‌ای باشد که هر یک از موارد یاد شده (کار، عبادت و تفریح) را در جای خود انجام دهد و زمان در نظر گرفته شده برای هر یک را با دیگری ادغام نکند. انجام برخی کارها در زمان تفریح، سرگرم کردن خود در زمان کار، کاستن از وقت عبادت به نفع کار و تفریح یا برعکس، همه نامطلوب بوده و پیامدهای منفی دارد. به همین خاطر در سخن معروف امیرمؤمنان(ع)، پس از تقوا، به نظم و انضباط در کارها سفارش شده است: «أوصیکما... ومن بلغه کتابی... ونظم أمرکم؛ شما و هر کس را نامه من بدو رسد به... نظم در کارتان سفارش می‌کنم».
دوری از افراط و تفریط
دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی دوری از افراط و تفریط را چهارمین شرط مطلوب بودن تفریح و سرگرمی معرفی و اضافه می‌کند: شرط دیگر این است حد زمانی مطلوب برای هر یک از موارد یادشده مدنظر قرار گیرد و از هرگونه افراط و تفریط دوری شود؛ یعنی کار و تلاش در حد توان و به دور از حرص و زیاده‌روی، عبادت و مناجات در زمان ویژه و پرداختن به مستحبات هنگام نشاط و پرداختن به تفریح سالم به مقدار رفع خستگی و ایجاد نشاط روحی. رعایت نکردن انضباط و حد زمانی، ازجمله عواملی است که لذت و تفریح را به لهو و لغو مذموم - چنان که پس از این می‌آید- مبدل می‌سازد.
نمونه‌هایی از تفریح‌های سالم
ایروانی در ادامه با بیان اینکه تفریح‌های سالم مصادیق گوناگونی دارند و بر اساس شرایط زمانی و مکانی، میزان درآمد و امکانات و نیز سلیقه افراد، متفاوت است به ذکر مصادیقی از آن در آموزه‌های دینی می‌پردازد و می‌گوید: در آموزه‌های دینی به تفرج و گشت‌وگذار به عنوان تفریحی سالم اشاره شده و حتی از آن‌ها برمی‌آید که در سیره برخی از معصومان(ع) نیز این کار وجود داشته است. از برخی روایت‌ها درمی‌یابیم این نوع تفریح‌ها در سیره امام رضا(ع) نمود داشته است. همچنین براساس برخی روایت‌ها، حضرت علی(ع) همراه همسرشان فاطمه(س)، گاه به صحرا می‌رفتند و با یکدیگر به گفت‌وگویی صمیمی و سخنانی سرورآفرین می‌پرداختند.
همچنین ورزش‌های سالم و سودمندی همچون شنا و سوارکاری، جزو تفریح‌های سالم به شمار رفته است.
در آموزه‌های دینی، سفر کردن، مطلوب شمرده شده و آدابی نیز برای آن بیان شده است. در سخنان امام رضا(ع) درباره سفر و اخلاق و رفتار مورد تأکید در آن چنین آمده است: امام رضا(ع) از پدران خود از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند: ۶ چیز از مروت است: سه مورد در غیر سفر و سه مورد در سفر. اما در غیر سفر، تلاوت کتاب خدا، آباد کردن مساجد و انتخاب برادر دینی برای رضای خدا و اما [مروت] در سفر عبارت اند از عرضه زاد و توشه [به همسفران]، خوش اخلاقی و بذله‌گویی به دور از گناه. بر این اساس، خوش اخلاقی و بذله‌گویی بیشتر، همراهی با همسفران و مخالفت نکردن با تصمیم آنان تا حد امکان، به همراه داشتن امکانات و زاد و توشه مناسب و آن را در اختیار دیگران قرار دادن و نیز یاری رساندن به آنان، مورد تأکید قرار گرفته است و این، افزون بر ارزش اخلاقی موجب لذت‌بخش‌تر شدن سفر می‌شود.
شخصیت والای انسانی و پرهیز از لهو و لغو در سبک زندگی رضوی
ایروانی در ادامه در آسیب‌شناسی تفریح و سرگرمی به عبارت «لذة فی غیر محرم» اشاره می‌کند و بحثش را با یک پرسش ادامه می‌دهد: واژه‌های دیگری نیز وجود دارد که آموزه‌های دینی، به آن‌ها نگاهی منفی دارد، واژه‌هایی مانند لهو، لغو و لعب. شاید به همین دلیل باشد که برخی افراد، هرگونه سرگرمی را کاری ضدارزش و ناپسند می‌دانند و تلاش می‌کنند خود را از آن‌ها به دور دارند. اکنون پرسش این است مرز بین تفریح‌های سالم با لهو و لغو و مانند آن چیست و اصولاً آیا هر لهوی، حرام یا دست‌کم مکروه است؟ به دیگر سخن، اگر لهو، لغو و لعب مذموم را هر کاری بدانیم که «فاقد سود مادی و فایده معنوی و اخروی» باشد، آیا می‌توان مصداقی برای لذت‌های حلال و تفریح‌های سالم پیدا کرد که کاری لغو و امری لهو نباشد؟
ایروانی پاسخ این پرسش را در سبک زندگی رضوی می‌داند و اضافه می‌کند: نکته جالب در سبک زندگی رضوی که از سخنان حضرت برداشت می‌شود، توجه دادن فرد به شخصیت والای انسانی و اهداف متعالی خود است تا از یک سو، خرد خویش را حاکم قرار داده و مصادیق لغو و بیهوده را تشخیص دهد و از دیگر سو، شأن و جایگاه و ارزش وقت و امکانات خویش را بالاتر و بیشتر از آن ببیند که به چنین کارهایی دست بزند، بی آنکه برای وی سودی به همراه داشته باشد.
بازگشت به اسلام ناب، تنها راه احیای تمدن اسلامی
دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی در پایان به تحلیل ویل دورانت اشاره می‌کند و می‌گوید: با توجه به تحلیل ویل دورانت، می‌توان تأثیر منفی افراط در لذت‌جویی و زیاده‌روی در پرداختن به تفریح و سرگرمی و رفاه‌طلبی عمومی بر ایجاد تمدن و بقای آن را به روشنی فهمید. بدین ترتیب، نهادینه کردن سبک زندگی رضوی در خصوص پرهیز از لهو و لغو در زندگی و افراط در تفریح و سرگرمی، در کنار توصیه به تفریح سالم با هدف ایجاد نشاط و سرزندگی در کار و تلاش، می‌تواند زمینه‌ساز احیای دوباره تمدن شکوهمند اسلامی بر پایه پیشرفت و معنویت باشد. به این جهت، رنسانسی که جهان اسلام نیازمند آن است، نوعی بازگشت به خود و فرهنگ و آموزه‌های اصیل اسلامی و نوسازی در پرتو آن است نه گونه‌ای از اصلاحات که با خود لذت‌گرایی، آسان‌گیری و هرج و مرج معرفتی و فرهنگی را به دنبال آورد.
نظر شما