از این رو، ابتدا صحافان و کاتبان و بعدها، صنف ناشران و کتابفروشان، به عنوان همسایگان دائمی حرم مطهر، در مشهدالرضا(ع) به فعالیت پرداختند.
نخستین کتاب‌فروشی‌های اطراف حرم
به درستی معلوم نیست که نخستین بار چه کسی در اطراف حرم دست به تأسیس کتاب‌فروشی زد. می‌دانیم که در دوره صفویه و در ابتدای بالاخیابان، مکانی قرار داشت که در آن افراد به شغل کتابت و صحافی اشتغال داشتند و نیازهای اهل علم و مطالعه را برآورده می‌کردند؛ بنابراین می‌شود آن‌ها را نخستین کتابفروشان اطراف حرم نامید؛ هرچند با راه‌اندازی دارالطبع رضوی در سال ۱۲۵۶ش. و انتشار آثار معدودی با چاپ سنگی در این چاپخانه، احتمالاً آستان‌قدس مکانی را برای عرضه و فروش این آثار در داخل حرم، در نظر گرفته بود. بعدها به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب مشروطیت و رواج صنعت چاپ و تجارت کتاب، کتاب‌فروشی‌های معدودی در اطراف و داخل حرم فعال شدند. نوروز علی کتابفروش، یکی از نخستین افرادی بود که در داخل صحن عتیق، اقدام به تأسیس کتاب‌فروشی کرد. معمولاً افرادی که در اطراف حرم دست به ایجاد کتاب‌فروشی می‌زدند، اهل ادب و نویسندگی هم بودند؛ مثلاً «جودی» شاعر و مدیحه‌سرای معروف اهل‌بیت(ع) که در سال ۱۲۶۲ش. دار فانی را وداع گفت، در کنار حرم کتاب‌فروشی کوچکی داشت که بعدها توسط نوادگانش توسعه یافت و مشهور شد. در گزارش مکتب شاپور که به معرفی شهر مشهد در دهه ۱۳۱۰ش. می‌پردازد از ۱۶ کتاب‌فروشی نام برده شده است که به استثنای کتاب‌فروشی‌های «رحمانیان»، «جم» و «فرهنگ» که در خیابان و کوچه ارگ قرار داشتند، بقیه در اطراف حرم مطهر مستقر بودند؛ مثلاً کتاب‌فروشی «علمی» در بست بالاخیابان، «فردوسی» در کنار در غربی صحن عتیق، کتاب‌فروشی‌های «شیخ غلامحسین»، «شیخ هادی»، «کربلایی حسین» و «زوار» در اطراف مسجد گوهرشاد و کتاب‌فروشی «حاج سیدسعید» که بیشتر فروشنده کتاب‌های قدیمی بود، در ابتدای خیابان تهران قرار داشت. این کتاب‌فروشی‌ها عموماً دست به انتشار کتاب هم می‌زدند و برخی از آن‌ها، چاپخانه‌های مستقل داشتند.
رونق عرضه کتاب در همسایگی حرم
تغییرات سیاسی و اجتماعی پس از شهریور ۱۳۲۰ که در پی سقوط رضاشاه و اشغال ایران پیش آمد، به بازار کتاب اطراف حرم رضوی و همین‌طور شهر مشهد رونق داد، اما همچنان تعداد کتاب‌فروشی‌ها زیاد نبود. دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در گزارش مطول خود با عنوان «مشهد و کتاب‌فروشی‌های پنجاه سال پیش» که در شماره ۷۰ مجله بخارا منتشر شد، می‌نویسد: «در بخش سنّتی مشهد مرکز اصلی کتاب‌فروشی‌ها بست بالاخیابان بود که در آنجا چند کتاب‌فروشی وجود داشت و مهم‌ترین آن‌ها کتاب‌فروشی میرزانصرالله بود به نام کتاب‌فروشی «فردوسی». مرحوم میرزانصرالله از دوستان پدرم بود و در آن سال‌ها مهم‌ترین کتاب‌فروشی این بخش از مشهد را اداره می‌کرد، مردی که در سال‌های حدود ۳۴ـ۱۳۳۲ پنجاه و اند ساله می‌نمود و بسیار کتاب‌شناس بود و خوش برخورد و کتاب‌فروشی او معرض (محل عرضه) مجموعة قابل ملاحظه‌ای از کتاب‌های فارسی و عربی و کتب درسی طلبگی».
شاخص کتاب‌فروشی مشهد
در کنار همین کتاب‌فروشی فردوسی، یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های کتابفروش تاریخ مشهد حضور داشت؛ فردی به نام شیخ هادی راثی که متولد سال ۱۲۷۹ و متوفای سال ۱۳۷۳ش. است و گویا پیش از حضور در کنار مغازه کتاب‌فروشی فردوسی در بست بالاخیابان، خودش یک کتاب‌فروشی مستقل در بازار کنار مسجد گوهرشاد داشت که به دلایلی تخریب شد و او هم نتوانست جای دیگری را بخرد و یا شاید نخواست. شیخ‌هادی در میان کتابفروشان اطراف حرم، یک شاخص بی‌نظیر بود. او یک صندلی کنار در ورودی کتاب‌فروشی فردوسی می‌گذاشت و روی آن می‌نشست؛ هرکس نیاز به هر کتابی داشت به او مراجعه می‌کرد و شیخ‌هادی از او بیعانه‌ای می‌گرفت و ساعتی بعد، کتاب را در اختیارش می‌گذاشت. بزرگان حوزه مشهد و همین‌طور دانشگاهیان، مشتری دائمی او بودند. شهرت داشت که وقتی شیخ‌هادی به کسی می‌گوید کتابی را ندارم، دیگر باید از پیدا کردن آن ناامید شود!
ظهور پدیده «کرایه کتاب»در کتاب‌فروشی‌ها
از دیگر کتاب‌فروشی‌های اطراف حرم مطهر در این دوره، می‌شود به دو کتاب‌فروشی مهم در بازارچه زیرساعت اشاره کرد که در ضلع غربی صحن عتیق قرار داشتند؛ یکی کتاب‌فروشی «دیانت» با مدیریت میرزاحسین بود که در نزدیکی باغ‌رضوان قرار داشت و دیگری کتاب‌فروشی «اعدادی»، با مدیریت «حاجی اعدادی» که خود از واعظان و منبری‌های مشهور بود و مردم مشهد عموماً وی را می‌شناختند؛ در همین بازه زمانی است که پدیده‌ای با عنوان «کرایه کتاب» در کتاب‌فروشی‌های اطراف حرم مطهر و شهر مشهد رایج شد که گویا مبتکر این طرح، کتاب فروشی معروف «رحمانیان» بود که ابتدا در کوچه ارگ قرار داشت و بعدها در نزدیکی چهارراه خسروی فعالیت می‌کرد. همزمان کتاب‌فروشی‌های دیگری هم در مشهد فعالیت داشتند که امروزه نشانی از آن‌ها باقی است؛ کتاب‌فروشی‌هایی مانند «باستان» که توسط مرحوم پاسبان رضوی تأسیس شد یا کتاب‌فروشی و انتشارات معروف «گوتنبرگ» که با مدیریت مرحوم کاشی‌چی فعالیت داشت.
ظهور به‌نشر
اگرچه چاپ و نشر کتاب از مدت‌ها پیش در آستان‌قدس به عنوان بخشی مستقل فعال بود و در سال ۱۳۶۲ش. مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی برای چاپ و انتشار کتاب‌های سودمند به ویژه کتب حوزه معارف اسلامی تأسیس شد، اما تأسیس شرکت «به‌نشر» یا همان انتشارات آستان‌قدس رضوی در سال ۱۳۶۵ش. به فرایند چاپ و عرضه کتاب در آستان شتاب بالایی داد. این انتشارات که صاحب کتاب‌فروشی‌های متعددی در اطراف حرم، شهر مشهد و حتی دیگر شهرهای ایران است، امروزه در عرصه‌های متعددی فعالیت دارد و بارها به عنوان ناشر برتر کشور شناخته شده است. افزون بر به‌نشر، بنیاد پژوهش‌های آستان‌قدس رضوی نیز به انتشار کتاب‌های علمی و پژوهشی در زمینه‌های گوناگون اشتغال دارد. کتاب‌های بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، افزون بر واحد فروش، در فروشگاه‌های متعدد کتاب به‌نشر نیز عرضه می‌شود.
نظر شما