در میانه سلطنت شاه‌عباس یکم، در حدود سال ۹۸۰ خورشیدی، وقتی طرح خیابان شهر مشهد به عنوان چهارمین خیابان بزرگ ایران، پس از قزوین، هرات و اصفهان ریخته شد، محله‌ای در دو طرف ضلع شرقی این خیابان شکل گرفت که به آن پایین‌خیابان گفتند. امروزه پایین‌خیابان گسترش فراوانی پیدا کرده است و بازارها و هتل‌های متعددی در آن ساخته‌اند. اما نباید از یاد برد که پایین‌خیابان امروزی، هنوز هم ویژگی قدیمی خودش را که همان شلوغی و پرجمعیت بودن نسبت به دیگر محلات شهر مشهد است، تا حدود زیادی حفظ کرده است.
چرا پایین‌خیابان؟
درباره نام قدیمی پایین‌خیابان اطلاعات دقیقی نداریم. احتمالاً این محله، تا پیش از ساختن خیابان مشهد در دوره صفویه، به دو بخش تقسیم می‌شد؛ نیمی جزو محله نوغان در شمال و نیمی جزو محله عیدگاه در جنوب. احتمالاً می‌دانید که شیب شهر مشهد غربی – شرقی است؛ یعنی غرب این شهر نسبت به شرق آن ارتفاع بیشتری دارد. به همین دلیل، ارتفاع محله پایین‌خیابان از دیگر محلات مشهد کمتر است و اصلاً نام محله را هم از همین ارتفاع پایین‌ترش گرفته‌اند. این مسئله موجب می‌شد که از قدیم‌الایام، وقتی مشهد دچار سیل‌های مُهلک می‌شد که دست بر قضا کم هم نبود، پایین‌خیابان مکان تجمع این سیلاب‌ها می‌شد و خسارت‌های سنگینی به بار می‌آورد؛ به ویژه آنکه این محله با توجه به وسعت اندکش، بالاترین تراکم خانه و جمعیت شهر را داشت؛ نمونه معروف این سیل‌ها، در سال ۱۳۲۹ خورشیدی اتفاق افتاد و تقریباً بخش مهمی از پایین‌خیابان را ویران کرد.
شاخص‌های جمعیتی دو قرن پیش
بر اساس گزارش زین‌العابدین میرزای قاجار در سال ۱۲۵۷، حدود ۲۱درصد خانه‌های مشهد در این محله کوچک قرار داشت. تراکم خانه و جمعیت و همچنین حضور بیش از ۲۵ درصد فقرای شهر در این محله نشان می‌دهد پایین‌خیابان ۲۰۰ سال پیش، محله‌ای عموماً فقیرنشین بود. البته در آن تعدادی از افراد متمول و ثروتمند هم حضور داشتند که صاحب خانه‌های بزرگ و زیبا بودند، اما در کل، آنچه به چشم می‌آمد منازل کوچک و کوچه‌های باریک و شلوغ بود. در چنین شرایطی، شیوع بیماری‌های واگیر مانند وبا سریع‌تر اتفاق می‌افتاد. به ویژه آنکه هوای این منطقه، به دلیل تمرکز مشاغلی مانند آهنگری و مسگری یا مکان‌های تهیه و توزیع سوخت زمستانی که در برخی موارد با فضولات حیوانی انجام می‌گرفت و همچنین ارتفاع پایین محله و کمبود آشکار باغات و فضای سبز، وضعیت مناسبی نداشت.
عوامل بالا بودن جمعیت
بخشی از تراکم جمعیت در محله پایین‌خیابان، چنان‌که پیشتر هم اشاره کرده‌ایم، مربوط به ورود زائران از دروازه پایین خیابان به مشهد و سکونت در کاروانسراهای این منطقه بود. از سوی دیگر، به دلیل قرار گرفتن اراضی بسیار وسیع کشاورزی پشت دروازه پایین‌خیابان، تعداد زیادی از کشاورزان مشغول به کار در این مزارع، ساکن پایین‌خیابان می‌شدند و از آنجا که بخش مهمی از این اراضی موقوفه بود و احتمالاً بیشترین عرصه اراضی کشاورزی موقوفه در این منطقه تمرکز داشت، داروغه مزارع آستان قدس هم که مسئولیت بازرسی و انتظام امور را در این موقوفه‌ها عهده‌دار بود، در محله پایین‌خیابان ساکن می‌شد. از صاحبان مشاغل عمده در پایین‌خیابان می‌توان به بناها، پالاندوزها، پیله‌کش‌ها، سقاها، شالباف‌ها، تون‌تاب‌ها، دستفروش‌ها و... اشاره کرد. با این حال، قرار گرفتن در مسیر ورودی شهر از سمت شرق، مخاطرات خودش را داشت؛ این مسیر، محل تاخت و تاز و هجوم ازبکان و بعدها ترکمانان و دیگر اقوام مهاجم به شهر مشهد بود و برخی مواقع، آن‌ها با عبور از دروازه پایین‌خیابان، به قتل و غارت ساکنان این محل می‌پرداختند. اما این دردسرها موجب نمی‌شد که پایین‌خیابان از بناهای عمومی و مدارس فاخر تهی باشد؛ مدرسه مشهور عباسقلی‌خان شاملو، والی خراسان در دوره شاه‌عباس یکم صفوی که یکی از مشهورترین مدارس علمیه تاریخ ایران محسوب می‌شود، در ابتدای ورودی این محله از سمت حرم مطهر قرار می‌گرفت و عبور نهر نادری از میانه محله، با درختانی که احیاناً در اطراف آن کاشته بودند، طراوت نسبی برخی مناطق محله را تأمین می‌کرد.پایین‌خیابان قدیم، شامل مسیر کوتاهی است که از حرم مطهر تا پنجراه ادامه دارد و به احتمال زیاد، دروازه ورودی آن، در محل تقاطع این مسیر با پنجراه قرار گرفته بود؛ مسیری که امتداد آن به مصلای قدیمی مشهد می‌رسد؛ جایی که در همین مجموعه رواق، یک بار مفصل درباره‌اش صحبت کردیم.
نظر شما