طبق گزارش‌های تاریخی، امروز ۲۲ ذی‌القعده، روز ولادت این سیاستمدار و نویسنده مشهور خراسانی در سال ۴۰۸ قمری است. مردی که در نزدیکی مشهدالرضا(ع) به دنیا آمد و در رفتارها و تعظیم‌هایش نسبت به مرقد مطهر امام رضا(ع) می‌توان رد و نشانی از جایگاه والای این مکان مقدس در عهد نظام‌الملکی یافت.

عرض ارادت به ثامن‌الحجج(ع)
نام واقعی خواجه نظام‌الملک، ابوعلی حسن و نام پدرش، ابوالحسن علی بوده‌ است. خاندان خواجه اصالتاً از بزرگ‌زادگان و اشراف منطقه بیهق بودند که از دوران پیش از ظهور اسلام، در این ناحیه نفوذ فراوانی داشتند و بعدها، پیش از تولد خواجه، به مناصب دیوانی طوس رسیدند و به این شهر مهاجرت کردند و او در طوس به دنیا آمد و شهرت طوسی پیدا کرد. از آنجا که منطقه بیهق یکی از مناطق مهم شیعه‌نشین در قرن‌های اولیه اسلامی بوده‌ است و از آن رو که در نام و نسب خواجه نظام‌الملک به اسامی محبوب در نزد شیعیان برمی‌خوریم، برخی از مورخان معتقدند خانواده او گرایش‌های شیعی داشتند؛ هر چند که خواجه در دوران مسئولیت و صدارت، در کلام و نوشتار خود نشانی از این اعتقاد بروز نداده ‌است. پذیرفتن این ادعا، کار ساده‌ای نیست؛ اما می‌توان اثری از محبت و ارادت خواجه به اهل‌بیت(ع) را در تلاش‌های وی برای عمران و آبادی مشهد و حرم رضوی، چنان‌که اشاره خواهد شد، یافت. افزون بر این‌ها، او حرم امام رضا(ع) را مکانی مقدس و محل استجابت دعا و جایگاه تفکر می‌دانست؛ چنان‌ که ملکشاه، مقتدرترین فرمانروای سلجوقی و دست‌پرورده خواجه‌نظام‌الملک، پیش از آنکه تصمیم بگیرد مدعیان را کنار بزند و بر تخت بنشیند، به دعوت خواجه نظام‌الملک شبی را در حرم امام رضا(ع) و در روضه منوره به عبادت و تفکر پرداخت و پس از آن، تصمیم نهایی را گرفت؛ تصمیمی که با پیروزی قاطع و حکمرانی مطلق او بر سراسر قلمرو سلجوقیان همراه شد. در آن شب، خواجه نیز همپای ملکشاه تا صبح به عبادت مشغول بود. 

تقویت جایگاه علمی
مشهد در دوره نظام‌الملکی از چند جهت، روی ترقی را دید؛ نخست از آن رو که اماکن متبرکه بیش از گذشته، محل تشکیل جلسات درس و بحث شد و حتی در کنار صندوق مرقد مطهر، مجالس تدریس علوم دینی تشکیل می‌دادند تا به برکت وجود مقدس امام رضا(ع) بتوانند مسائل سخت علمی را حل کنند. بدیهی است که در چنین شرایطی، گاه بازار بحث داغ می‌شد و بالا می‌گرفت؛ محمد بن منوّر، نواده شیخ ابوسعید ابی الخیر میهنی، عارف مشهور قرن پنجم گزارش‌هایی را از این بحث‌ها که گاه به کدورت هم تبدیل می‌شد، در کتاب «اسرارالتوحید» آورده‌ است. خواجه نظام‌الملک علاقه فراوانی به ایجاد مراکز آموزشی داشت به همین دلیل در تشویق برگزاری جلسات درس در حرم رضوی مؤثر بود. دلیل این علاقه را اولاً در شخصیت دانش‌دوست خواجه و ثانیاً از بیمناکی او نسبت به فعالیت‌های گسترده و تبلیغاتی فرقه اسماعیلیه می‌دانند.

توسعه عمرانی مشهد
خواجه نظام‌الملک نسبت به عمران و آبادانی مشهد نیز بی‌تفاوت نبود؛ او را مؤسس چهارباغ مشهور شهر مشهد می‌دانند که طی چند قرن، یکی از محلات بزرگ و مهم شهر بوده‌ است. تعدادی از نوادگان نظام‌الملک که امروزه در مشهد ساکن هستند، تأسیس نخستین کشیک حرم رضوی و برخی فعالیت‌های عمرانی آن را نیز به فرزندان و خاندان وی منسوب می‌کنند. هر چند گزارش‌های تاریخی درباره اقدام‌های عمرانی خواجه در مشهد زیاد نیست، اما همان روایت‌های محدود، بیانگر نگاه ویژه او به عمران مشهدالرضاست. ساخت کاروانسرا در مشهد که احتمالاً نخستین کاروانسرای این شهر بوده‌، یکی از اقدام‌های مهم خواجه نظام‌الملک است. گزارش وجود این بنا، در جریان روایت ساخت مسجد گوهرشاد در سال ۸۲۱ قمری نقل شده؛ این بنا در حدود ضلع غربی مسجد قرار داشت و بخشی از آن را خریداری و به مسجد ملحق کردند؛ بنابراین می‌توان چنین پنداشت که در عهد نظام‌الملکی رونقی در مسافرت‌های زیارتی به مشهدالرضا پدید آمد و بر شمار خانه‌ها، بازارها و مکان‌های عمومی و مساجد شهر افزوده شد. خواجه در ۲۳ مهرماه سال ۴۷۱ خورشیدی، به دست عوامل فرقه اسماعیلیه ترور شد و درگذشت. پیکر وی را در اصفهان به خاک سپردند.

خبرنگار: محمدحسین‌نیکبخت